Υπάρχουν σημαντικές ιστορικές και ανθρωπολογικές αποδείξεις για το ό,τι η αναπηρία είναι μία ανθρώπινη συνέχεια και η πολιτιστική ανταπόκριση και αντίληψη για τις παραμορφώσεις του σώματος και του μυαλού ποικίλλουν στο πέρασμα των χρόνων από περιοχή σε περιοχή και από πολιτισμό σε πολιτισμό.
Είναι εξίσου αποδεδειγμένο ότι σε όλη τη διάρκεια της καταγεγραμμένης ιστορίας οι δυτικές κοινωνίες μεροληπτούσαν σε βάρος ποικίλων ομάδων ανθρώπων ή τους απέκλειαν από το κοινωνικό σύνολο στη βάση μίας βιολογικής κατωτερότητας. Αυτός ακριβώς ο αποκλεισμός προέκυψε από τις κοινωνικές και ιδεολογικές αλλαγές που επέφερε η ανάπτυξη του καπιταλισμού, τον οποίο ο δυτικός κόσμος φαίνεται να ακολούθησε συστηματικά σε όλες τις μορφές του.
Ο συνδυασμός της εκβιομηχάνισης και της αστικοποίησης συμπεριλαμβανομένων και άλλων αντίστοιχων ιδεολογιών όπως ο ωφελιμισμός, ο κοινωνικός ανταγωνισμός και ο ευγονισμός, παρείχαν επιστημονική νομιμότητα σε αρχαίους μύθους, φόβους και προκαταλήψεις και συντέλεσαν στην σταδιακή αλλά έντονη αύξηση του καταναλωτισμού στην καθημερινή ζωή. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η έννοια «εργασία» να ταυτιστεί αποκλειστικά με την αγοραστική δύναμη και την μισθωμένη απασχόληση, γεγονός που επιτάχυνε την ανάπτυξη μίας εργασιακής υποδομής προσαρμοσμένης στις ανάγκες εκείνων που κρίνονταν «ικανοί» να ανταποκριθούν σε τέτοιου είδους δραστηριότητες.
Ως εκ τούτου, εκείνοι που θεωρούνταν «ανίκανοι» για εργασία και χαρακτηρίζονταν ως «ανάπηροι» αποκλείονταν από την αγορά εργασίας. Την ίδια ακριβώς νοοτροπία έχει κληρονομήσει και η κοινωνία μας σήμερα. Η μεροληψία σε βάρος των ανθρώπων με αναπηρίες έχει για τον λόγο αυτό καθιερωθεί στο σύνολο της διάρθρωσης των δυτικών κοινωνιών. Έτσι, οι άνθρωποι με αναπηρίες βρίσκονται αντιμέτωποι με μία σειρά υλικών, πολιτικών και πολιτιστικών εμποδίων στην προσπάθεια συμμετοχής τους τόσο στην εργασία όσο και στο κοινωνικό σύνολο γενικότερα.
Μάλιστα, παρά την εισαγωγή κάποιων μέτρων, για την ανατροπή της απαράδεκτης αυτής κατάστασης, προερχόμενων κυρίως από την κοινωνική υποχρέωση απέναντι σε εκείνους που απέκτησαν κάποια αναπηρία σε καιρούς πολέμου (κράτη όπως οι ΗΠΑ και η Αγγλία), τα εμπόδια παραμένουν στο μεγαλύτερο μέρος τους ανεξέλεγκτα. Κατά συνέπεια, η ανεργία και η υποαπασχόληση αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της συντριπτικής πλειοψηφίας των ανθρώπων με αναπηρίες, γεγονός που τεκμηριωμένα πλέον έχει αρνητικές οικονομικές, κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις για τους ίδιους τους ανθρώπους με αναπηρίες και τις οικογένειές τους, αλλά και για ολόκληρη την κοινωνία ως σύνολο.
Η σημαντικότερη διαπίστωση από την διαιώνιση αυτής της κατάστασης είναι το γεγονός ότι όσο περισσότερο εξελίσσεται μία κοινωνία τεχνολογικά και οικονομικά τόσο μεγαλύτερες ανικανότητες και αναπηρίες δημιουργεί. Υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι με αναπηρίες σήμερα από οποιαδήποτε άλλη χρονική στιγμή στο παρελθόν. Ο αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί σημαντικά στις επόμενες δεκαετίες λόγω διαφόρων παραγόντων όπως η γήρανση του πληθυσμού και η εξάπλωση της τρομοκρατίας και του πολέμου.
Τα εμπόδια παραμένουν επειδή, μέχρι τώρα, η νομοθεσία υπήρξε αδύναμη και τμηματική και χωρίς ιδιαίτερες εξαιρέσεις, ακολουθεί, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, μία ατομική παρά ολιστική προσέγγιση του θέματος της αναπηρίας. Μέχρι σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος των πολιτικών που εισάγονται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με αναπηρίες στην προσπάθειά τους να μπουν στην αγορά εργασίας επικεντρώνονται κυρίως στον τομέα της προσφοράς εργασίας που επιτυγχάνεται μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα, επιδοτούμενες θέσεις εργασίας κ.ο.κ. Όλες αυτές οι προσπάθειες, αν και όχι πάντα ατυχείς, σε μεγάλο βαθμό ενισχύουν παρά μειώνουν την παραδοσιακή αντίληψη που εικάζει ότι οι εργαζόμενοι με αναπηρίες δεν είναι ίσοι με τους ικανούς σωματικά συναδέλφους τους: επιτυγχάνουν δηλαδή ακριβώς το αντίθετό από αυτό που χρειάζεται να γίνει.
Αλλά και οι πολιτικές που βασίζονται στην ιδέα της «αμοιβαιότητας» κι έχουν ως στόχο να επικεντρωθούν τόσο στον τομέα της προσφοράς (εργαζόμενοι με αναπηρίες) όσο και στον τομέα της ζήτησης (εργοδότες) συνήθως δεν έχουν καμία τύχη, καθώς σχεδιάζονται με βάση την προώθηση των διεθνών συμφερόντων των εθνικών κυβερνήσεων, τα οποία απορρέουν από την διάχυση ιδεολογιών και αντιλήψεων που θέτουν το συμφέρον πάνω από τον άνθρωπο.
Αποδεικνύεται λοιπόν, ότι εάν οι κυβερνήσεις ενδιαφέρονται πραγματικά και σοβαρά να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα του αποκλεισμού των ανθρώπων με αναπηρίες από την αγορά εργασίας, τότε οφείλουν να υιοθετήσουν πολιτικές ολιστικής προσέγγισης, που θα ενισχυθούν και θα επιβληθούν αυστηρά για να μπορέσουν να αποδώσουν. Η εξάλειψη των εμποδίων στην αγορά εργασίας είναι πιθανή μόνο μέσα από την ανάπτυξη και την υιοθέτηση πολιτικών επικεντρωμένων ξεκάθαρα και απερίφραστα στον τομέα της ζήτησης με την παράλληλη δημιουργία εκείνων των οικονομικών και κοινωνικών υποδομών που θα την ενισχύσουν. Αυτό περιλαμβάνει: συστήματα εκπαίδευσης, υγείας και υπηρεσιών κοινωνικής υποστήριξης, συστήματα μεταφοράς καθώς και το χτιστό περιβάλλον των μεγαλουπόλεων στο σύνολό του. Χρειάζεται δηλαδή επαναπροσδιορισμός όλων εκείνων των δομών που έχουν δημιουργηθεί για να προσαρμοστούν στις ανάγκες της πλειονότητας των ικανών σωματικά εντείνοντας ταυτόχρονα τον αποκλεισμό των μη ικανών σωματικά στην προσπάθεια ένταξή τους στην αγορά εργασίας.
Εκεί όπου η σχετική νομοθεσία υπάρχει ήδη χρειάζεται να ενισχυθεί σημαντικά καταδεικνύοντας ξεκάθαρα τις πρακτικές που οδηγούν στον αποκλεισμό και τους ανθρώπους που ενισχύουν αυτές τις πρακτικές. Εκεί όπου η νομοθεσία ακόμα σχεδιάζεται, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για να διασφαλίσουν την ομαλή εφαρμογή αυτής της νομοθεσίας και την αποφυγή της μονοδιάστατης ανάληψης ατομικών ευθυνών από την πλευρά των ίδιων των ανθρώπων με αναπηρίες. Αξίζει επίσης να ληφθεί υπόψη ότι η ανεργία και η υποαπασχόληση δεν αφορά αποκλειστικά τους ανθρώπους με αναπηρίες. Αντιθέτως, πρόκειται για φαινόμενα που αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς στις περισσότερες χώρες του κόσμου και τα οποία οι κυβερνήσεις οφείλουν να αντιμετωπίσουν με σύνεση και προσοχή για να μπορέσουν να βγουν από το αδιέξοδο.
Πλήθος ανάλογων πρωτοβουλιών για την ένταξη των ανθρώπων με αναπηρίες στην αγορά εργασίας είχαν ξεκινήσει κατά τη διάρκεια και μετά την λήξη του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες. Στις περισσότερες περιπτώσεις όμως οι πρωτοβουλίες αυτές υπήρξαν απλά πειραματικές και στη συνέχεια εγκαταλείφθηκαν καθώς οι επιπτώσεις των πολέμων ξεχάστηκαν και το πολιτικό κλίμα στις χώρες αυτές άλλαξε. Εάν όμως οι κυβερνήσεις αποφασίσουν να δουν σοβαρά το θέμα της εργασιακής αποκατάστασης των ανθρώπων με αναπηρίες πολιτικές ανάλογες με αυτές του παρελθόντος μπορούν εύκολα να εισαχθούν ξανά και με την κατάλληλη προσαρμογή τους στα σημερινά δεδομένα να επιφέρουν καλύτερα αποτελέσματα.
Πάντως, πέρα από όλα αυτά, αξίζει να επισημανθεί ότι η διευκόλυνση της εργασιακής ένταξης των ανθρώπων με αναπηρίες δεν σημαίνει ότι πρέπει να θεωρείται ως δεδομένο ότι οι άνθρωποι αυτοί μπορούν ή θα έπρεπε να μπορούν να εργαστούν με τους ίδιους ρυθμούς τους οποίους ακολουθούν οι «ικανοί» σωματικά σήμερα, ούτε ότι οι «μη ικανοί» σωματικά μπορούν ή πρέπει να απασχολούνται σε όλους τους τομείς της παραγωγής. Όπως έχει άλλωστε αποδειχτεί, το να απαιτείται από τους ανθρώπους που ζουν κάτω από συνθήκες μίας σοβαρής σωματικής ή νοητικής αναπηρίας να είναι εξίσου αποδοτικοί με τους ικανούς σωματικά συναδέλφους τους αποτελεί μία από τις πιο καταπιεστικές διαστάσεις της σύγχρονης κοινωνίας.
Αλλά, για να επανέλθουμε στο θέμα, η εργασία όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα είναι αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης: ένα κοινωνικό δημιούργημα. Επομένως, αυτό που θεωρείται εργασία σε μία χρονική στιγμή, μπορεί να μην γίνεται αντιληπτή ως τέτοια σε κάποια άλλη στιγμή του χρόνου. Άλλωστε, ο ριζικός επαναπροσδιορισμός της έννοιας της εργασίας πέρα από τους άκαμπτους περιορισμούς της μισθωμένης απασχόλησης δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο για τη σύγχρονη κοινωνία. Για παράδειγμα, στην προσπάθειά τους να επιβάλλουν τον ενεργό ρόλο της γυναίκας σε μια απόλυτα πατριαρχική κοινωνία, οι γυναικείες οργανώσεις πέτυχαν τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εργασίας έτσι ώστε να περιλαμβάνει και την άμισθη προσφορά, όπως το νοικοκυριό, η ανατροφή των παιδιών κ.ο.κ.
Επιπλέον, με την εμφάνιση του κινήματος των αναπήρων, της ανεξάρτητης διαβίωσης και του πολιτισμού της αναπηρίας, η έννοια της αναπηρίας έχει πάρει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα το οποίο με πολλούς τρόπους βοηθάει σημαντικά στην ανατροπή των κατεστημένων αντιλήψεων για την αναπηρία, την ανεξαρτησία και την εργασία. Στην Μεγάλη Βρετανία, για παράδειγμα, η εισαγωγή της πολιτικής των direct και indirect payments έδωσε τη δυνατότητα στους ανθρώπους με αναπηρίες να προσλάβουν προσωπικούς βοηθούς κι έτσι πολλοί από αυτούς, ενώ επισήμως θεωρούνταν άνεργοι, έγιναν οι ίδιοι εργοδότες απασχολώντας πολλές φορές πέντε και έξι διαφορετικούς βοηθούς την εβδομάδα.
Η πρόσφατη αυτή εξάπλωση της άμεσης εμπλοκής του χρήστη στην ανάπτυξη και την διανομή υπηρεσιών σημαίνει, εκτός των άλλων, ότι οι άνθρωποι με αναπηρίες αξιοποιούν πλέον τον «ελεύθερο» χρόνο τους δραστηριοποιούμενοι ενεργά στον τομέα της παροχής υπηρεσιών με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ο ερχομός της κίνησης των τεχνών και του πολιτισμού της αναπηρίας επιτάχυνε την παραγωγή μίας σειράς πολιτιστικών δραστηριοτήτων, με την παράλληλη συμμετοχή τόσο των ανθρώπων με αναπηρίες όσο και των «ικανών» σωματικά, οι οποίες αποτελούν σημαντικές εναλλακτικές στην πληθώρα των «μη ανάπηρων» πολιτιστικών ιδεών που συνεχίζουν να διαπερνούν την σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία.
Μία επιπρόσθετη απόρροια αυτής της εξάπλωσης είναι η κατανόηση της ανάγκης για επανεκτίμηση των κοινωνικών πολιτικών, όπως η χορήγηση των επιδομάτων και των συντάξεων και η ανακατανομή τους με βάση την λειτουργία του συνόλου της οικονομίας κάθε χώρας. Η κλιμακωτή αύξηση των επιδομάτων απορρέει από πολλούς και διάφορους παράγοντες όπως η δημογραφική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική θέση κάθε κοινωνίας και σε μεγάλο βαθμό από την τρέχουσα αποτυχία των κυβερνήσεων να προσδιορίσουν τα δομικά εμπόδια που προκύπτουν κατά την διαδικασία αύξησης της ενεργής συμμετοχής των ανθρώπων με αναπηρίες στην αγορά εργασία. Προς το παρόν οι παροχές που συνδέονται με την αναπηρία είναι θεμελιώδους σημασίας για τις μοντέρνες κοινωνίες που είναι προσαρμοσμένες, αποκλειστικά και μόνο, στις ανάγκες και τις απαιτήσεις του τρόπου ζωής των «ικανών» σωματικά.
Και όλα αυτά θα πρέπει να θεωρηθούν ως δείγμα συλλογικής κοινωνικής ευθύνης κι όχι μόνο ως δείγμα αποδυνάμωσης των εθνικών οικονομιών. Ομοίως, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι παροχές (επιδόματα, συντάξεις) που συνδέονται με την αναπηρία δεν αποτελούν παθητικό κεφάλαιο, με την έννοια ότι δεν καταλήγουν απευθείας στην τσέπη του αποδέκτη, αλλά κυκλοφορούν μέσα στην οικονομία με όρους παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών. Επιπλέον, έχει ευρέως αποδειχτεί ότι σε πολλές δυτικές κοινωνίες μεγάλος αριθμός εργαζομένων, που αυξάνεται συνεχώς, απασχολούνται στον τομέα της παροχής υπηρεσιών και ότι οι εργαζόμενοι αυτοί είναι απολύτως εξαρτημένοι από τους ανθρώπους με αναπηρίες και από άλλες ευπαθείς ομάδες για την δική τους επιβίωση. Αντί να στιγματίζουν και να περιθωριοποιούν λοιπόν τους δικαιούχους των επιδομάτων και των συντάξεων αναπηρίας, οι πολιτικοί και οι σύμβουλοί τους θα πρέπει να αγωνιστούν για να δημιουργήσουν ένα πιο δίκαιο και λιγότερο στιγματικό σύστημα παροχής τέτοιου είδους υπηρεσιών.
Για να μπορέσουν να γίνουν όλα τα παραπάνω θα πρέπει οι ειδικοί σύμβουλοι κι εκείνοι που σχεδιάζουν την πολιτική να συνειδητοποιήσουν ότι η συνεχιζόμενη ανάπτυξη κι επομένως η μελλοντική σταθερότητα ενός κράτους, έτσι όπως αυτό λειτουργεί με τα σημερινά δυτικά πρότυπα, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την πολύπλοκη και συνεχώς μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης. Αλλά πάνω από όλα, πρέπει παράλληλα να αναγνωρίσουν ότι οι άνθρωποι με αναπηρίες, άσχετα με τον ρόλο τους μέσα στην αγορά εργασίας, είναι και παραγωγοί και καταναλωτές πλήθους υπηρεσιών από τις οποίες εξαρτάται η ευημερία πολλών ικανών σωματικά κι επομένως αποτελούν και εκείνοι θεμελιώδες στοιχείο της ισορροπίας μιας οικονομίας.
Colin Barnes, Professor of Disability Studies Centre of Disability Studies, Department of Sociology and Social Policy, The University of Leeds. Μετάφραση: Χριστίνα Μπελαντή, e-mail: admin@disabled.gr