«Τα καλά νέα για μας με αναπηρία;» ρωτάει ο Ντον Ντώκινς, παραπληγικός που τραυματίστηκε το 1965. «Ζούμε πολύ. Τα κακά νέα; Το ίδιο: ζούμε πολύ».

Το προσδόκιμο ζωής για όσους επιβιώνουν έναν χρόνο μετά την ΚΝΜ έχει αυξηθεί δραματικά εδώ και κάμποσες δεκαετίες. Ωστόσο, οι ακριβείς αριθμοί δεν προβλέπουν με αξιοπιστία τις αναμενόμενες διάρκειες ζωής, αφού κάθε άτομο είναι μοναδικό και τα στατιστικά στοιχεία δεν μπορούν να εξηγήσουν τις διαφορές μεταξύ των ατόμων. Πάντως αυτό που γνωρίζουμε είναι πως ζούμε πολύ περισσότερο.

Αλλά πόσο καλά είναι αυτά τα επιπλέον χρόνια;

Πέρα από τα κλασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε εμείς οι «ροδάτοι» –κατακλίσεις, προβλήματα με τους ώμους, χρόνιο πόνο, και βλάβες των «υδραυλικών»–, έχουμε και περισσότερες πιθανότητες να πάσχουμε από υπέρταση, διαταραχές της χοληστερίνης, διαβήτη, να έχουμε παραπανίσια κιλά ή να είμαστε παχύσαρκοι. Χωρίς βέβαια να έχουμε ανοσία και σε πιο συνηθισμένες αρρώστιες όπως η στεφανιαία νόσος ή ο καρκίνος. Ιδού λοιπόν μια αναφορά από την πρώτη γραμμή του πυρός.

Η θέα από τα χαρακώματα

Πώς πιστεύουν οι ροδάτοι πως τους φέρεται το σώμα τους;

Σχεδόν όλοι από τους οποίους πήραμε συνέντευξη γι’ αυτό το άρθρο μοιάζουν να τα βγάζουν πέρα αρκετά καλά ύστερα από δεκαετίες πάνω σε ρόδες. Οι πιο πολλοί είναι κεφάτοι και αισιόδοξοι, αλλά ταυτόχρονα προσγειωμένοι και με κάποιες ανησυχίες για το τι τους επιφυλάσσει το μέλλον.

«Δεν πίστευα ποτέ ότι θα έκανα εγχείρηση για ρήξη του στροφικού πετάλου του ώμου», λέει η Ανν Χέρμαν, 64 ετών και κάτοικος του Σαν Ντιέγκο, που έχει συμμετάσχει τρεις φορές στους Παραολυμπιακούς ως κολυμβήτρια.

Αλλά η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν η απώλεια της ακοής της. Ύστερα από χρόνια με ακουστικά, η Ανν έχασε ολοκληρωτικά την ακοή της πριν μερικά χρόνια, αλλά θεωρεί πως τα κοχλιακά εμφυτεύματα είναι «ένα θαύμα». Μιλήσαμε στο τηλέφωνο με τη βοήθεια μιας λειτουργίας τηλεφώνου κειμένου (TTY) — μιας συσκευής που της έδινε μια εκτύπωση των ερωτήσεών μου.

Η Ανν έχει και άλλες σημαντικές δυσκολίες. Η μία είναι η Αντανακλαστική Δυσλειτουργία του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (ΑΔΑΝΣ). Η Ανν δεν επιδεικνύει πάντα συμπτώματα, και άρα πρέπει να παρακολουθεί τακτικά την πίεσή της. Οι καθημερινοί αντίκτυποι των γηρατειών είναι ο χρόνιος πόνος του αυχένα και των ώμων, καθώς και ο επιδεινούμενος νευροπαθικός πόνος αλλά και η επίμονη κόπωση. Η Ανν παλεύει επίσης με τη στάση του σώματός της και τη φροντίδα του εντέρου της, ενώ πρόσφατα διαγνώστηκε με ωλένια νευρίτιδα του αγκώνα.

«Τα γεράματα είναι πιο δύσκολα απ’ ό,τι τα φανταζόμουν. Έχω πάει από εντελώς ανεξάρτητη Θ6-7 στο να έχω κάποιον να με φροντίζει. Περνάω πολλή ώρα φροντίζοντας τον εαυτό μου, αλλά εξακολουθώ να κάνω το κέφι μου, κολυμπώντας τρεις με τέσσερις φορές την εβδομάδα, χορεύοντας, ταξιδεύοντας και γενικά περνώντας καλά».

Οι σοφές συμβουλές της Ανν: «Δεν πειράζει αν διαπιστώσουμε πως χρειαζόμαστε προσωπικούς βοηθούς. Κάντε αλλαγές – βάλτε το μοτέρ για να προχωράει το αμαξίδιό σας μόνο του. Σκεφτείτε σοβαρά αν αξίζει να δουλεύετε πλήρες ωράριο προτού καταστρέψετε την υγεία σας εξαιτίας του».

Και η περίπτωση του Ντον

Όταν ο Ντον Ντώκινς δέχτηκε την απαιτητική, αλλά και τόσο δελεαστική, θέση εργασίας στον τομέα της συνηγορίας και υπεράσπισης των ΑμεΑ σκέφτηκε πως αν του παρουσιάζονταν προβλήματα υγείας θα τα ξεπερνούσε. Με την πάροδο των ετών, ο Ντον είχε αναπτύξει «μια σχεδόν διεστραμμένη σιγουριά ότι θα μπορούσα να αντιμετωπίσω ό,τι κι αν μου σερβίριζε η ζωή».

Αλλά τα τελευταία τέσσερα χρόνια υπήρξαν τα χειρότερα από τα 50 που είναι σε αμαξίδιο. Πέρασε γύρω στους έξι μήνες «εκτός» –το μεγαλύτερο απ’ αυτό το διάστημα νοσηλευόμενος σε νοσοκομείο–, προσπαθώντας να θεραπεύσει διάφορα δερματικά προβλήματα από κατακλίσεις και παλεύοντας με οστεομυελίτιδα και χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο. Τώρα, στα 65 του, ο Ντον λέει πως η εμπειρία αυτή κλόνισε σοβαρά την αυτοπεποίθησή του.

«Δεν έχω προλάβει να προσαρμοστώ στο ότι είμαι πουρό. Είναι λες και μόλις τελείωσα την αποκατάσταση και αντιμετωπίζω, πάλι απ’ την αρχή, προβλήματα δυσλειτουργιών. Δεν ξέρω πια να διαβάσω το σώμα μου. Υποφέρω από χρόνιες ουρολοιμώξεις και δυσκολεύομαι πάρα πολύ να προσαρμοστώ σ’ ένα μεγάλο ηλεκτροκίνητο αμαξίδιο που κινείται γύρω από τον άξονά του. Βλέπω στον καθρέφτη έναν γκριζομάλλη γέρο με μπάκα, κατσούφη, και φρίττω! Θα το συνηθίσω, όπως συνήθισα τόσα και τόσα, αλλά μου ήρθε ξαφνικό. Οπότε μάλλον το ηθικό δίδαγμα είναι πως η προσαρμογή σε μια ΚΝΜ είναι μια αέναη διαδικασία».

Κανένα καλό νέο έχει να μας πει;

«Θα γίνω παππούς στον Αύγουστο, οπότε πετάω απ’ τη χαρά μου! Κατά τ’ άλλα, αυτό που με σώζει είναι το χιούμορ μου».

Και ο Μπομπ

Ο Μπομπ Γκάλαχερ ξέρει πολύ καλά τι σημαίνει να γερνάς σε αμαξίδιο. Μόλις έκλεισε τα 80, από τα οποία τα 60 τα έχει περάσει με κάκωση στον Θ12. Συναντηθήκαμε στο γυμναστήριο, όπου ο Μπομπ σταμάτησε να σηκώνει βάρη ακριβώς όση ώρα χρειάστηκε για να μου μιλήσει. «Πέρα από τις συνεχείς κατακλίσεις –καμιά σαρανταριά όλα αυτά τα χρόνια–, έχω παραμείνει αρκετά υγιής. Έκανα επέμβαση με δερματικό μόσχευμα το ’96 και είχα προβλήματα με το στροφικό πέταλο του ώμου πριν ένα-δυο χρόνια».

Ο Μπομπ είναι σε εκπληκτική φυσική κατάσταση για ογδοντάρης, παρά την υψηλή του πίεση, τον διαβήτη τύπου 2, τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, την ποδάγρα και την κολπική μαρμαρυγή (ένα συνηθισμένο είδος καρδιακής αρρυθμίας). Ο Μπομπ λέει ότι οι καθημερινές επιπτώσεις των γηρατειών είναι οι συνηθισμένες: πέφτει η αντοχή σου, ξυπνάς κουρασμένος, δυσκολεύεσαι με τις μεγάλες αποστάσεις και γενικά όλα γίνονται πιο δύσκολα.

«Αλλά δεν έχει χρειαστεί να κάνω πολλές αλλαγές. Μόνο που σταμάτησα να κόβω το γκαζόν του κήπου μου –γύρω στα τέσσερα στρέμματα– πριν καμιά δεκαριά χρόνια».

Πού αποδίδει την καλή του τύχη; «Πάντα έβρισκα κάτι να ασχολούμαι. Ξέρω ότι πολύς κόσμος είναι σε πολύ χειρότερη κατάσταση από μένα. Έμεινα όσο πιο ανεξάρτητος μπορούσα. Κι έχω και μια καλή γυναίκα που μ’ αγαπάει εδώ και 61 χρόνια».
Κάποια συμβουλή για τους άλλους; «Μη φοβηθείτε να ζητήσετε βοήθεια».

Και μία τετραπληγική

Η Τζανέτ Λώλερ, 48 ετών και τετραπληγική με υψηλή ΚΝΜ εδώ και 21 χρόνια, μόλις έκανε την τρίτη της επέμβαση με δερματικό μόσχευμα.

«Αργεί το πάθημα να μου γίνει μαθημα», μας λέει. «Είχα κι άλλοτε κατακλίσεις που χρειάστηκαν φροντίδα, αλλά όχι χειρουργείο», εξηγεί. «Έχω κάνει και μια-δυο επεμβάσεις για συριγγομυελία, καθώς επίσης και ταλαιπωρία εξαιτίας άλλων γνωστών επιπλοκών». Πριν μερικά χρόνια, αναγκάστηκα να δεχτώ πως πρέπει να κατεβάσω τους ρυθμούς που ζω. Δεν μ’ αρέσει, αλλά πρέπει να συμπεριφέρομαι με σύνεση. Δέχομαι πως έχω περιορισμούς κι ότι δεν μπορώ να κάνω όλα όσα θα ήθελα».
Η Τζανέτ, ταξιδιωτική πράκτορας που λατρεύει τα ταξίδια, λέει ότι η νέα αυτή πραγματικότητα δεν είναι πάντα ευχάριστη. «Ήμουν στη Φλωρεντία, τη δεύτερη πιο αγαπημένη μου πόλη στον κόσμο, και πέρασα τον περισσότερο καιρό στο δωμάτιο του ξενοδοχείου ή τρώγοντας στην τρατορία της γειτονιάς. Τόσα ήταν τα γκάζια μου».

Τι λένε οι έρευνες;

Πολλά από τα προβλήματα στα οποία αναφέρονται ο Ντον, η Ανν, ο Μπομπ και η Τζανέτ, συμβαδίζουν με τα αποτελέσματα σχετικών ερευνών. Σε πολλές έρευνες, πάνω από τους μισούς από τους ερωτηθέντες ανέφεραν κάποιο συνδυασμό πόνου, αλλαγών στη διαχείριση του εντέρου ή/και της ουροδόχου κύστης, σπασμών, κόπωσης, στομαχικής καούρας και οστεοπόρωσης. Μεταξύ 25-50% των ερωτηθέντων είπαν πως είχαν προβλήματα δερματικά, παχυσαρκίας ή καρδιοαγγειακά, κατάγματα, μεταβολές στη σεξουαλική λειτουργία και υπερβολική εφίδρωση. Μερικοί αναφέρθηκαν σε λοιμώξεις του αναπνευστικού, δύσπνοια, άπνοια ή συσπάσεις.

Τα αδέλφια μας που δεν έχουν αναπηρίες βλέπουν, καθώς γερνούν, να λεπταίνει το δέρμα τους, να μειώνεται η δύναμη και η αντοχή τους, να επιδεινώνεται η ισορροπία τους και να αυξάνεται η περιφέρεια της μέσης τους. Γιατί εμείς να διαφέρουμε; Προσθέστε σ’ αυτά την πλημμελή λειτουργία ορισμένων συστημάτων του οργανισμού μας και το μέλλον διαγράφεται πιο καθαρά.

Οι «ροδάτοι» λένε πως τα προβλήματά τους με τη διαχείριση του εντέρου και της κύστης, οι σπασμοί, ο πόνος και τα σεξουαλικά προβλήματα ήταν αυτά που τους απασχολούσαν πιο πολύ. Παράλληλα, επιπλοκές του ουροποιητικού, κατακλίσεις, προβλήματα του αναπνευστικού, συσπάσεις, επιπλοκές του εντέρου και πόνοι, αν δεν παρακολουθηθούν και αντιμετωπιστούν επαρκώς, μπορούν πολύ γρήγορα να μας στείλουν στο νοσοκομείο.

«Τα γηρατειά μπορεί να εκδηλωθούν διαφορετικά και να εμφανιστούν νωρίτερα, ειδικά στις κλειδώσεις», λέει η Σούζι Τσάρλιφιου, επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του Νοσοκομείου Κρέιγκ στο Κολοράντο, η οποία μελετά τις επιπτώσεις του γήρατος σε άτομα με ΚΝΜ εδώ και πάνω από 25 χρόνια. «Παγιωμένες τεχνικές για τη διαχείριση του εντέρου και της κύστης μπορεί να πρέπει να αλλάξουν. Οι φαρμακευτικές ανάγκες ενός ατόμου ή η αποτελεσματικότητα ενός φαρμάκου επίσης μπορεί να αλλάξουν».

Δηλαδή, έχε γεια σταθερότητα, καλωσήρθες αλλαγή…

«Οι αλλαγές μπορεί να μην είναι εμφανείς, γιατί μπορεί να διαφέρουν τα συμπτώματα», εξηγεί η Τσάρλιφιου. «Πολύ κόσμος μπορεί να μην παρατηρήσει τη δύσπνοια ή τους πόνους στο στήθος που αποτελούν ενδείξεις καρδιοπάθειας. Αλλαγές στη δύναμη, στην αντοχή και στο βαθμό του πόνου είναι αρκετά συνηθισμένες. Ο πόνος στις αρθρώσεις μπορεί να είναι εξουθενωτικός και για άτομα σε αμαξίδιο αλλά και για άτομα που περπατούν. Το ίδιο ισχύει για περαιτέρω μεταβολές στη λειτουργία του εντέρου ή της κύστης.

Επομένως τι μπορούμε να κάνουμε; «Μπορούμε να πάρουμε φυσιολογικά προστατευτικά μέτρα, όπως να φροντίζουμε τη διατροφή μας, να γυμναζόμαστε, να κάνουμε τακτικούς ιατρικούς ελέγχους, ενώ παράλληλα να παρακολουθούμε την κύστη και το δέρμα μας για ανησυχητικά σημάδια, και να προστατεύουμε τους ώμους μας, αλλάζοντας όπως πρέπει την τεχνική και τον εξοπλισμό μας. Η παρακολούθηση είναι το ήμισυ του παντός».

Και βέβαια τα οικονομικά επίσης παίζουν ρόλο. Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι άτομα με εισοδήματα μεταξύ $25.000 έως $75.000 είχαν πολλές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν νωρίς, απ’ ό,τι άτομα με εισοδήματα πάνω από $75.000. Μια άλλη έρευνα διαπίστωσε πως το μορφωτικό επίπεδο και το εισόδημα του νοικοκυριού είχαν πολύ σημαντικό αντίκτυπο στο προσδόκιμο της ζωής.

Πίσω στα χαρακώματα

Ο Τζον Ουίλιαμς έχει περάσει 36 χρόνια σε αμαξίδιο, και μάλιστα πέρασε πολλά από αυτά τα χρόνια επισκευάζοντας και συντηρώντας αμαξίδια για ένα μαγαζί στο Κλίβλαντ. «Έκανα κατάκλιση πριν δύο περίπου χρόνια και έκανα δύο επεμβάσεις με δερματικό μόσχευμα, κι έχω και μια τρίτη προγραμματισμένη, για να καθαριστούν οι πληγές και να ελεγχθεί το οστό για τυχόν μόλυνση. Πέρασα ένα μήνα σε γηροκομείο, είχα μια νοσηλεύτρια ειδική στα τραύματα να έρχεται εδώ μια φορά την εβδομάδα για κάποιο διάστημα, και τώρα, επιτέλους, η πληγή έχει σχεδόν επουλωθεί. Αλλά δεν μπορούσα να δουλεύω και αναγκάστηκα να πάρω σύνταξη». Ο Τζον υποφέρει επίσης από αρθρίτιδα στους ώμους, στους αγκώνες και στους καρπούς του.

Στα 65 του σήμερα, ο παραπληγικός Τζον λέει: «Με εκπλήσσει το ότι δεν μπορώ να κάνω όλα όσα έκανα. Ζω με πιο αργούς ρυθμούς και κάνω λιγότερα πράγματα. Πήρα αμαξίδιο με μοτέρ για να κάνω τις δουλειές στον κήπο».

Κάποιες ανησυχίες; «Ανησυχώ μην καταλήξω σε γηροκομείο. Ανησυχώ μήπως η γυναίκα μου, η Σάρλοτ, πεθάνει πριν από μένα».

Πώς τα βγάζει πέρα; Τι μας συμβουλεύει; «Συγκεντρώνομαι σ’ αυτό που κάνω και ασχολούμαι πολύ με την ξυλουργική, ιδίως με τον τόρνο. Αυτή είναι η συμβουλή μου: Να έχετε κάτι να ασχολείστε».

Κι αυτό που τον βοηθάει πιο πολύ;

«Η γυναίκα μου». Η Σάρλοτ Χέπνερ, 64 ετών και παραπληγική εδώ και 32 χρόνια, εξακολουθεί να εργάζεται, με μερική απασχόληση, σ’ έναν κτηνίατρο.
«Με πονάνε οι ώμοι και τα γόνατά μου επειδή περπατούσα τόσα χρόνια με πατερίτσες και νάρθηκες στα πόδια, κι έχω προβλήματα και στα χέρια», λέει η Σάρλοτ, όταν τη ρωτήσαμε τι την απασχολεί σε σχέση με τα γηρατειά. «Κινούμαι πιο αργά και πρέπει να φροντίζω να μην το παρακάνω».

Λέει πως το πιο δύσκολο γι’ αυτήν είναι το να βοηθάει τον Τζον τα τελευταία δύο χρόνια και να παλεύει να σηκώσει δύο αμαξίδια και να τα βάλει και να τα βγάλει απ’ το αυτοκίνητο. Αυτό, και βέβαια τα λεφτά.

«Τα γηρατειά είναι περίπου έτσι όπως τα περίμενα, αν και είναι διαφορετικά με δύο άτομα σε αμαξίδιο. Μου κάνει εντύπωση που δεν νιώθω πιο γερασμένη. Πάντως νιώθω τυχερή που είμαι σε τόσο καλή φυσική κατάσταση». Και για ποια πράγματα έχει έγνοια; «Εκτός από τα χρήματα, με απασχολεί πολύ η επαρκής υγειονομική περίθαλψη».

Παρ’ όλα αυτά, η Σάρλοτ εκτιμάει αυτά που έχει και αρκείται σ’ αυτά. «Είμαι ευτυχισμένη με τον Τζον, τα πάω καλά με τους γιατρούς μου, αγαπάω το σπίτι και τους γείτονές μου. Η ζωή μου είναι ευλογημένη».

Κάποια σοφή συμβουλή; «Μη σκάτε για μικροπράγματα». Και για τη Σάρλοτ, όλα είναι μικροπράγματα.

Τι μπορείτε να κάνετε;

Σχετίζονται συγκεκριμένα προβλήματα με τα γηρατειά ή με τη διάρκεια της ΚΝΜ;

«Όταν προσπαθούμε να εξακριβώσουμε τη βαθύτερη αιτία μιας δευτερεύουσας πάθησης, είναι δύσκολο –για να μην πούμε αδύνατον– να διαχωρίσουμε τη συμβολή της γενετικής γήρανσης από κάποιες προδιαθέσεις που συνδέονται με την ΚΝΜ», λέει ο Νταν Λαμέρτσε, διευθυντής της ιατρικής έρευνας στο Νοσοκομείο Κρέιγκ του Κολοράντο. «Η έννοια-κλειδί είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ γήρανσης και αναπηρίας. Οι άνθρωποι με αναπηρίες γερνούν διαφορετικά και με ταχύτερους ρυθμούς. Το πώς και το πόσο συχνά παρουσιάζεται η αρθρίτιδα είναι ένα παράδειγμα. Το ότι η αρθρίτιδα αναπτύσσεται πιο γρήγορα σε άτομα που τραυματίστηκαν γύρω στα 60 είναι ένα άλλο. Αλλά δεν μπορούμε να προβλέψουμε τη σοβαρότητα των προβλημάτων», εξηγεί. Και συνεχίζει:

«Το τι είναι πιο εξουθενωτικό θα είναι διαφορετικό για κάθε άτομο, με αυξανόμενο αριθμό διαφορετικών εκβάσεων καθώς αυξάνονται και τα χρόνια από τον τραυματισμό. Κάποιες φορές οι βασικές αιτίες είναι οι βασικοί παράγοντες κινδύνου και η γενετική». Αλλά προσθέτει:

«Τα καλά νέα είναι ότι ο κόσμος μπορεί να κάνει πράγματα που θα αλλάξουν την πορεία των γηρατειών».

Οι ανταποκριτές μας στο μέτωπο, λοιπόν, συμβουλεύουν εξονυχιστική και επιμελή φροντίδα του σώματός μας, αυξημένη συνείδηση της σημασίας που έχει ο υγιεινός και συνετός τρόπος ζωής, κι ένα ακόμα σημαντικό: αισιοδοξία. Σ’ αυτά προσθέστε τη βελτιωμένη ιατρική φροντίδα και τα καλύτερα φάρμακα, έναν πολύ πιο προσβάσιμο κόσμο, και μια οπτική γωνία με το πλεονέκτημα της εμπειρίας – όλα αυτά μας βοηθούν να αντιμετωπίσουμε σχεδόν τα πάντα με αυτοπεποίθηση.

Που σημαίνει πως τα χρόνια τα πολλά μπορεί να είναι και καλά. Αυτά τα νέα είναι αλήθεια καλά!

Να έχετε το νου σας για τα εξής:

Η Κάθι Χαλς, κοινωνική λειτουργός που εργάζεται με άτομα με ΚΝΜ εδώ και 25 χρόνια, παραθέτει μια λίστα πραγμάτων που πρέπει να προσέχει κάποιος με ΚΝΜ καθώς γερνάει.

Πιο εξουθενωτικά:

• Προβλήματα με τους ώμους και τις αλλαγές που αυτά συνεπάγονται — δηλ. η ανάγκη αγοράς ηλετροκίνητου αμαξιδίου ή διαφορετικού αυτοκινήτου, καθώς και η ανάγκη για προσωπικό βοηθό.
• Ο πόνος, που φαίνεται να επηρεάζει όλους ανεξαιρέτως, και που συχνά μοιάζει να χειροτερεύει, είτε επειδή τα φάρμακα είναι λιγότερο αποτελεσματικά είτε επειδή οι παρενέργειες γίνονται όλο και πιο ανυπόφορες.

Άλλες προβληματικές περιοχές:

• Δερματικά προβλήματα και κατακλίσεις
• Θέματα διαχείρισης του νευρογενούς εντέρου
• Γονείς και/ή σύζυγοι που γερνούν και πεθαίνουν. Η απώλεια των συστημάτων υποστήριξής τους, αναγκάζει πολλούς να προβούν σε δύσκολες αλλαγές.
• Υπερβολική εφίδρωση
• Οστεοπόρωση

Η Μωρήν Πρέστον και η Σερίς Τέμπεν, νοσηλεύτριες με μεγάλη εμπειρία με άτομα με ΚΝΜ, βλέπουν τα εξής προβλήματα που σχετίζονται με τη γήρανση:

• Προβλήματα που προκαλούνται από τα παραπανίσια κιλά, τα οποία μπορεί να είναι αποτέλεσμα έλλειψης άσκησης και/ή των φαρμάκων.
• Προβλήματα «ντόμινο», που προκαλούν άλλα προβλήματα – όπως, π.χ., η έλλειψη άσκησης, που προκαλεί αύξηση του σωματικού βάρους, που με τη σειρά της προκαλεί πόνο.
• Ουρολοιμώξεις
• Σεξουαλική δυσλειτουργία
• Προβλήματα με τη διαχείριση του νευρογενούς εντέρου και σχετικές επιπλοκές.
• Πόνος στα άνω άκρα.
• Προβλήματα στα χέρια και στα ισχία για όσους περπατούν
• Φροντιστές και προσωπικοί βοηθοί που κι αυτοί γερνούν
• Πόνοι στους ώμους και άλλα σοβαρά μυοσκελετικά προβλήματα.

Μετάφραση: Μαίρη Κιτροέφ. Σεπτέμβριος 2014.