1. Ισότητα και νομοθετικές επιλογές
2. Μοντέλα για την αναπηρία
3. Συνταγματική κατοχύρωση ελεύθερης και ίσης πρόσβασης στην πληροφορία
4. Αναπηρία και αριθμοί
5. Νόμοι για την αναπηρία
6. Πρόσβαση και βιβλιοθήκες
7. Τυφλοί ή μερικώς βλέποντες και πρόσβαση στην πληροφορία
8. Τεχνολογία πρόσβασης στην πληροφορία για άλλες αναπηρίες
9. Πνευματική ιδιοκτησία, πρόσβαση και αναπηρία
10. Τελικές παρατηρήσεις

1. Ισότητα και νομοθετικές επιλογές

Αποστολή του νομοθέτη είναι, εκτός άλλων, η διασφάλιση της ίσης μεταχείρισης των πολιτών . Η αρχή της ίσης μεταχείρισης, όμως, θα μπορούσε να διαμορφωθεί μέσα στο νομικό σύστημα με διαφορετικούς τρόπους. Θα μπορούσε η αρχή αυτή να είναι ουσιαστικά μόνο μια ‘ευχή’, μια κατευθυντήρια γραμμή-ίσως ένας δεοντολογικός κανόνας, χωρίς κυρώσεις. Θα μπορούσε επίσης να αποτελεί κανόνα, ο οποίος παράγει για τους μεν δικαιούχους, ατομικό δικαίωμα, ενώ για τους άλλους αποδέκτες (και πιθανούς προσβολείς του δικαιώματος), όχι μόνο υποχρέωση αποχής από προσβολή, αλλά θετικές υποχρεώσεις ενέργειας, με την έννοια της πρόνοιας και ίσως, κυρώσεις για την παράλειψη λήψης συγκεκριμένων μέτρων διασφάλισης της ίσης μεταχείρισης .
Το πόσο αυστηρός θα είναι ο νομοθέτης στην προστασία της αρχής αυτής εξαρτάται, βέβαια, όχι μόνο από τη βαρύτητα και τη σπουδαιότητα που οι πολίτες απονέμουν στο συγκεκριμένο πρόβλημα, αλλά και από τις αντοχές του κοινωνικού συστήματος: πιθανόν, η θέσπιση μιας νέας νομικής βάσης αποζημιωτικών αξιώσεων να το επιβαρύνει υπέρμετρα. Πιθανόν να είναι και αδύνατη η θέσπιση ενός δικαιώματος π.χ. στην ίση παροχή υπηρεσιών υγείας, κατά τρόπον ώστε να μπορεί ο κάθε πολίτης να εναγάγει την πολιτεία, γιατί η κατασκευή ενός δημοσίου νοσοκομείου σε έναν τόπο αδικαιολόγητα αργεί και ως εκ τούτου, ο πολίτης αναγκάζεται να προσφεύγει στις υπηρεσίες υγείας εκτός τόπου διαμονής του (και να ζητά, για παράδειγμα, τα έξοδα μετακίνησης κλπ). Αναμφίβολα, πάντως, η επέκταση της προστασίας με τη νομοθετική επιβολή υποχρεώσεων θετικών προστατευτικών ενεργειών, αλλά και η θέσπιση μιας υποχρέωσης αποζημίωσης σημαίνει ένα ισχυρότερο και δικαιότερο σύστημα.

2. Μοντέλα για την αναπηρία

Η ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία για τα άτομα με ειδικές ανάγκες έχει άμεση σχέση με τον τρόπο που μια κοινωνία αντιλαμβάνεται την αναπηρία. Η αντίληψη αυτή αντικατοπτρίζεται, εκτός άλλων, και στις ίδιες τις λέξεις που χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν την έννοια αυτή. Κατά την τελευταία αναθεώρηση του ελληνικού Συντάγματος, στο άρ. 21 παρ. 6 χρησιμοποιείται ο όρος ‘άτομα με αναπηρία’, ενώ πολύ γνωστός είναι και ο όρος ‘άτομα με ειδικές ανάγκες’. Ίσως όμως είναι προτιμότερο να εκφράζουμε την έννοια της αναπηρίας ως ‘ειδική ανάγκη’, καθώς η αναπηρία έχει, νομίζω, μια σαφή ιατρική χροιά και έτσι παραπέμπει ευθέως στο ‘ιατρικό μοντέλο’, κατά το οποίο το ανάπηρο άτομο θεωρείται μονοσήμαντα ως μια επιβαρυντική απόκλιση από τη φυσιολογικότητα .
Η υιοθέτηση του ιατρικού μοντέλου για τα άτομα με ειδικές ανάγκες σημαίνει ότι η σκέψη μας για αυτά ακολουθεί κατηγορίες και εξηγήσεις (για τον αποκλεισμό των ατόμων αυτών) της ιατρικής επιστήμης: το πρωταρχικό πρόβλημα των ατόμων αυτών είναι ότι δεν μπορούν να εργασθούν, η αιτία δε για αυτό είναι αποτέλεσμα της αναπηρίας τους και, ως ένα βαθμό, της δικής τους ψυχολογικής αντίδρασης έναντι της αναπηρίας αυτής. Αντίθετα προς το ιατρικό αυτό μοντέλο, το οποίο είναι εμφανές ότι απονέμει την εξουσία της κατάταξης και της εξ αυτής απονομής ή μη δικαιωμάτων κ.ά. στους ιατρούς , άλλοι αντιμετωπίζουν την αναπηρία σαν μια ακόμη κατηγορία όπως η εθνικότητα, κοινωνική τάξη και το γένος . Εάν άλλο παλαιό μοντέλο είναι και το ‘μοντέλο πρόνοιας’, κατά το οποίο το άτομο με ειδικές ανάγκες είναι ένας δέκτης παροχών, ενώ ο περιορισμένος αποκλεισμός του είναι κοινωνικά αποδεκτός . Το μοντέλο που γίνεται προσπάθεια να επικρατήσει είναι το κοινωνικό-ανθρωποκεντρικό (‘εξατομικευμένη προσέγγιση των ατόμων με αναπηρία, όπου επιτρέπεται η ανάδειξη των δυνατοτήτων τους, μέσω κάποιων εύλογων προσαρμογών’ , το οποίο αποδίδει τις ανισότητες των ατόμων με αναπηρία στο κοινωνικό σύστημα και τη λειτουργία του και όχι στο βιολογικό φαινόμενο που τα διαφοροποιεί, ενώ παράλληλα, η αναπηρία συνιστά και μια πολιτισμική κατασκευή, καθώς τα στερεότυπα που αφορούν τα άτομα με αναπηρία πολλαπλασιάζουν τις κοινωνικές προκαταλήψεις και ενισχύουν τον φόβο για τα άτομα αυτά. Τελευταία το κοινωνικό αυτό μοντέλο έχει εξελιχθεί σε ‘μοντέλο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων’, που επιδιώκει να ξεσκεπάσει την ψευδή αντικειμενικότητα που επιτρέπει στην κοινωνία να αποκαλέσει κάποια μέλη της ανάπηρους και να τα αντιμετωπίσει άνισα.
Διεθνώς έχει (στην αγγλική γλώσσα) επικρατήσει η έκφραση ‘person with a disability’, ίσως όμως η λέξη ‘disability’ να σηματοδοτεί όχι αποκλειστικά μια αναπηρία, αλλά μια γενικότερη αδυναμία του ατόμου (και συνεπώς, μια ειδική ανάγκη) . Το παλαιότερο ‘ηθικό’ μοντέλο για την αναπηρία την ερμήνευε ως αντανάκλαση αμαρτίας και εσωτερικής πνευματικής κατωτερότητας. Πάντως, η ιατρική και η κοινωνική θεώρηση της αναπηρίας δεν αποκλείουν η μια την άλλη, ενώ η αναπηρία, που δεν είναι ‘φυσιολογική’ αλλά μια κατηγορία που αλλάζει με τον χρόνο, διατηρεί την ουσιαστικότητά της. Τα προβλήματα ως προς τον ορισμό της έννοιας ‘αναπηρία’, πάντως, θυμίζουν αντίστοιχα προβλήματα σε σχέση με την οριοθέτηση της έννοιας ‘υγεία’, όπου επίσης γίνεται χρήση μοντέλων όπως το ‘μηχανικό’ (κατά το οποίο, ένα μη υγιές σώμα σημαίνει ότι χρειάζεται -ή όχι- ‘επισκευή’) ή το ‘κοινωνικό’.

3. Συνταγματική κατοχύρωση ίσης και ελεύθερης πρόσβασης στην πληροφορία

Ανάμεσα στα ζεύγη πολιτών στα οποία επιδιώκεται νομοθετικά η (κατά το δυνατό) προστασία της ίσης μεταχείρισης είναι το ζεύγος ‘άτομο χωρίς ειδικές ανάγκες (υγείας) – άτομο με ειδικές ανάγκες (υγείας) ’. Ως προς αυτό, η συνταγματική αρχή της ισότητας (άρ. 4Σ) επιβάλλει την ίση μεταχείριση (κατά το δυνατό) των ατόμων με ειδικές ανάγκες, με την έννοια ότι απαγορεύεται η έκδηλη άνιση μεταχείριση, η αδικαιολόγητη διάκριση εναντίον τους για λόγους των ειδικών αναγκών τους. Πέραν από τη βασική αυτή αρχή, τα άτομα με ειδικές ανάγκες έχουν δικαίωμα να αναπτύσσουν ελεύθερα την προσωπικότητά τους (άρ. 5Σ). Επίσης, έχουν ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση (άρ. 5Α παρ. 1Σ) και ειδικότερα στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά (άρ. 5Α παρ. 2 Σ).
Υπάρχει συνεπώς ένα πλέγμα συνταγματικών διατάξεων το οποίο υποστηρίζει την ίση και ελεύθερη πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην πληροφορία . Άλλωστε, κατά την παρ. 3 άρ. 21Σ , το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά μέτρα για την προστασία (εκτός άλλων και) της αναπηρίας, ενώ κατά την παρ. 6 του ίδιου άρθρου, τα άτομα με αναπηρίες έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Η τελευταία αυτή παράγραφος δεν αναφέρεται συγκεκριμένα στην ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία. Όμως, η αυτονομία, η επαγγελματική ένταξη και η συμμετοχή στην κοινωνική κ.λπ. ζωή της χώρας, ως εξειδικεύσεις της συνταγματικής επιταγής λήψης μέτρων προστασίας κατά το 21 παρ. 6, είναι αδύνατη χωρίς την πρόσβαση αυτή .
Συγκεκριμένη πρόβλεψη ελεύθερης και ίσης πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία υπέρ κάθε πολίτη, άρα και των ατόμων με αναπηρία , περιέχει ο νεώτερος νόμος 2690/1999 . Όμως, το ατομικό δικαίωμα ελεύθερης και ίσης πρόσβασης στην πληροφορία των ατόμων με ειδικές ανάγκες δεσμεύει όχι μόνο τους φορείς δημόσιας εξουσίας, αλλά μετά την τελευταία αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001, και τους ιδιώτες, εφόσον η άσκησή τους ανακύπτει σε ιδιωτικές έννομες σχέσεις στις οποίες προσιδιάζει (Σ 25 παρ. 1) . Ειδικότερα, τα δικαιώματα του άρ. 5Α Σ πρέπει να γίνει δεκτό ότι ισχύουν και έναντι των ιδιωτών . Σε κάθε περίπτωση, ειδικά ως προς την πρόσβαση σε δημόσιες βιβλιοθήκες και αρχεία, αλλά και σε δημόσιες ψηφιακές βιβλιοθήκες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες απολαμβάνουν το ατομικό δικαίωμά τους στην ίση και ελεύθερη πρόσβαση. Από εκεί και πέρα, το ζήτημα μετατίθεται στη θέσπιση, αλλά και κατάλληλη ερμηνεία εκτελεστικών νόμων των παραπάνω συνταγματικών διατάξεων.

4. Αναπηρία και αριθμοί

Στην Ελλάδα κατά την τελευταία Έκθεση της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (στοιχεία από την απογραφή του 1991) υπολογίζεται ότι τα άτομα που έπασχαν τότε από χρόνια νόσημα ή μόνιμη αναπηρία ήταν 274.223. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τα άτομα που έπασχαν από καρδιοπάθεια (69.876), καρκίνο (6.072), νεφροπάθεια (6.399), ρευματοπάθεια (6.393), αρτηριοσκλήρυνση (5.061) και εγκεφαλοπάθεια (20.062). Εάν περιορίσουμε τους υπολογισμούς μας στα άτομα με κινητική αναπηρία, πάθηση των αισθητηρίων οργάνων (κώφωση, τύφλωση κ.λπ.), πνευματική αναπηρία, έλλειψη μέλους, τότε το σύνολο των ατόμων με αυτές τις ιδιαιτερότητες είναι 79.846 (μια τελευταία κατηγορία, εκείνη για τα άτομα με άλλες, πλην των παραπάνω, αναπηρίες, ανέρχεται στον αριθμό των 92.618). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, κατά τη Στατιστική Υπηρεσία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, στην Ελλάδα τα άτομα με σοβαρή ή μέτρια αναπηρία ανέρχονταν το 1995 στο 9,3% του πληθυσμού . Ο αντίστοιχος μέσος όρος για την Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν 12%, ενώ από σοβαρή αναπηρία στην Ευρώπη πάσχει περίπου το 4% των πολιτών .
Αυτοί οι αριθμοί απεικονίζουν πολίτες, οι οποίοι παρουσιάζουν πολύ διαφορετικά μεταξύ τους χαρακτηριστικά. Ενώ συνήθως ως παράδειγμα άτομο με ειδικές ανάγκες δίδεται ένα άτομο σε αναπηρικό καροτσάκι , ή ένα τυφλό άτομο, ο κατάλογος των διαφορετικών προβλημάτων υγείας των ατόμων με ειδικές ανάγκες είναι μεγάλος. Παράλληλα, η ηλικία, η μόρφωση, αλλά και η οικονομική δυνατότητα του ατόμου με ειδικές ανάγκες, σε συνδυασμό με τη χώρα στην οποία ζει αποτελούν παράγοντες που διαφοροποιούν ιδιαίτερα την πρόσβασή του στις υπηρεσίες υγείας, πληροφόρησης κ.λπ.

5. Νόμοι για την αναπηρία

Ο πρώτος νόμος στην Ελλάδα με στόχο την προστασία ατόμων με ειδικές ανάγκες εκδίδεται μόλις το 1951, με τον Ν. 904/1951, κατά τον οποίο το ελληνικό κράτος οφείλει να προστατεύσει τους τυφλούς και να διασφαλίσει την ακώλυτη εκπαίδευσή τους . Κατά τον Ν. 1566/1985 , άτομα με αναπηρίες θεωρούνται τα πρόσωπα τα οποία από οργανικά, ψυχικά ή κοινωνικά αίτια παρουσιάζουν καθυστερήσεις, αναπηρίες ή διαταραχές στη γενικότερη ψυχοσωματική κατάσταση ή στις επιμέρους λειτουργίες τους και σε βαθμό που δυσκολεύεται ή παρεμποδίζεται σοβαρά η παρακολούθηση της γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, η δυνατότητα ένταξή τους στην παραγωγική διαδικασία και η αλληλοαποδοχή τους με το κοινωνικό σύνολο . Ήδη από το 1981 με τον Ν. 1143/1981 προβλέφθηκαν συγκεκριμένες διατάξεις για την ειδική αγωγή και την επαγγελματική εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες, καθώς σταθερή υπήρξε η θέση της ελληνικής νομοθεσίας υπέρ της ανάπτυξης των δεξιοτήτων των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Κατά τον νόμο για την ειδική αγωγή, ο στόχος της αγωγής και της τεχνικοεπαγγελματικής εκπαίδευσής τους είναι η καλλιέργεια και η ανάπτυξη όλων των δυνατοτήτων των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, η σχολική τους ενσωμάτωση στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, η δημιουργία προϋποθέσεων για την αναγνώριση και αποδοχή των ατόμων με ειδικές ανάγκες μέσα στο κοινωνικό σύνολο και στην παραγωγική διαδικασία. Έτσι σήμερα στην Ελλάδα λειτουργούν 107 ειδικά νηπιαγωγεία, 155 ειδικά δημοτικά σχολεία, 9 ειδικά γυμνάσια και 4 ειδικά λύκεια, καθώς και 50 σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στις οποίες φοιτούν μαθητές με νοητική καθυστέρηση, αυτισμό κ.λπ. ηλικίας 14-22 ετών, οι οποίοι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν άλλο εκπαιδευτικό πλαίσιο . Άλλοι νόμοι προβλέπουν την ειδική μεταχείριση ως προς την επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων με ειδικές ανάγκες .
Κατά το άρ. 17 του Ν. 2646/1998, τα ειδικά προγράμματα για τις διάφορες ομάδες των ατόμων με ειδικές ανάγκες έχουν στόχο την εξασφάλιση της δυνατότητας για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή, τη συμμετοχή στην παραγωγική διαδικασία, την επαγγελματική απασχόληση είτε στην ελεύθερη αγορά εργασίας είτε σε εναλλακτικές μορφές απασχόλησης και τη δημιουργία προϋποθέσεων για αυτόνομη ή ημιαυτόνομη διαβίωση. Επίσης ο τελευταίος νόμος Ν. 2817/2000 περιέχει διατάξεις για την προαγωγή των παραπάνω στόχων, ενώ έχει διευρύνει την έννοια της ειδικής εκπαιδευτικής ανάγκης.
Κατά τον νόμο αυτόν, άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες θεωρούνται τα άτομα που έχουν σημαντική δυσκολία μάθησης και προσαρμογής εξαιτίας σωματικών, διανοητικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών και κοινωνικών ιδιαιτεροτήτων. Στα άτομα αυτά περιλαμβάνονται όσοι έχουν νοητική ανεπάρκεια ή ανωριμότητα, έχουν ιδιαίτερα σοβαρά προβλήματα όρασης (τυφλοί, αμβλύωπες) ή ακοής (κωφοί, βαρήκοοι), έχουν σοβαρά νευρολογικά ή ορθοπεδικά ελαττώματα ή προβλήματα υγείας, έχουν προβλήματα λόγου και ομιλίας, έχουν ειδικές δυσκολίες στη μάθηση, όπως δυσλεξία, δυσαριθμησία, δυσαναγνωσία, έχουν σύνθετες γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές δυσκολίες και όσοι παρουσιάζουν αυτισμό και άλλες διαταραχές ανάπτυξης. Στα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες περιλαμβάνονται επίσης πρόσωπα νηπιακής, παιδικής και εφηβικής ηλικίας που δεν ανήκουν σε μία από τις προηγούμενες περιπτώσεις, αλλά έχουν ανάγκη από ειδική εκπαιδευτική προσέγγιση και φροντίδα για ορισμένη περίοδο ή για ολόκληρη την περίοδο της σχολικής ζωής τους .
Ο νόμος 3304/2005 για την ίση μεταχείριση ανεξαρτήτως (εκτός άλλων και) της αναπηρίας ενσωματώνει τις Οδηγίες 2000/43/ΕΚ ‘περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής και 2000/78/ΕΚ του Συμβουλίου της 27.11.2000. Κατά τη γενική αρχή του νόμου αυτού, απαγορεύεται η διάκριση στους τοµείς της απασχόλησης, της εργασίας, της συµµετοχής σε σωµατεία και επαγγελµατικές οργανώσεις, καθώς και στην εκπαίδευση, τις κοινωνικές παροχές και την πρόσβαση στη διάθεση και την παροχή αγαθών και υπηρεσιών που διατίθενται στο κοινό, με βάση, εκτός άλλων, την αναπηρία, ενώ το βάρος της απόδειξης της διάκρισης ρυθμίζεται ευνοϊκότερα (από ό,τι στο κοινό δίκαιο) για τον επικαλούμενο τη διάκριση αυτή .

6. Πρόσβαση και βιβλιοθήκες

Οι παραπάνω νόμοι και διατάξεις (αλλά και άλλοι) επικεντρώνονται περισσότερο στα καίρια, βέβαια, ζητήματα της ίσης πρόσβασης στο φυσικό περιβάλλον, την εκπαίδευση και την επαγγελματική απασχόληση. Όσον αφορά την ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία, για τα άτομα με ειδικές ανάγκες και την πρόσβασή τους σε αρχεία και βιβλιοθήκες έχει προβλέψει ο Κανονισμός Λειτουργίας Βιβλιοθηκών (Υ.Α. 830/2003).
Ήδη από το άρθρο 1 του Κανονισμού τονίζεται ότι η βιβλιοθήκη παρέχει ειδικές υπηρεσίες και υλικό σε όσους χρήστες δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις συνήθεις υπηρεσίες και το υπάρχον υλικό της βιβλιοθήκης όπως (εκτός άλλων), τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Στο άρθρο 4 παρ. 8, με τίτλο ‘υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες’ προβλέπεται καταρχήν ότι η βιβλιοθήκη παρέχει ισότιμα υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Κατά το άρθρο αυτό, ‘(η βιβλιοθήκη) καταβάλει προσπάθειες ώστε να επεκτείνει τις δραστηριότητές της προκειμένου να καλύπτει τις ειδικές ομάδες του πληθυσμού που υστερούν λόγω αναπηριών, ηλικίας και υγείας. Οι υπηρεσίες αυτές περιλαμβάνουν: υπηρεσίες σε άτομα με προβλήματα όρασης…εξασφάλιση πρόσβασης σε όλες τις βιβλιοθήκες στα άτομα με σωματικές αναπηρίες…συνεργασία με φορείς που προσφέρουν υπηρεσίες στις ειδικές αυτές ομάδες πληθυσμού και οργάνωση ενημερωτικών ή άλλων εκδηλώσεων στους χώρους της βιβλιοθήκης, εμπλουτισμό των συλλογών των βιβλιοθηκών για την εξυπηρέτηση των ατόμων που έχουν τη φροντίδα των ατόμων με ειδικές ανάγκες, διασφάλιση του υλικού των βιβλιοθηκών από την οποιαδήποτε ένταξη περιεχομένου προσβλητικού προς τα άτομα με ειδικές ανάγκες, συνειδητή ενίσχυση του υλικού που προωθεί την ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ταχυδρομική αποστολή ή ανάθεση σε εθελοντές του ζητούμενου υλικού σε άτομα που δεν έχουν τη δυνατότητα μετακίνησης και κατά συνέπεια δεν μπορούν να επισκεφθούν τη βιβλιοθήκη.’ Επίσης προβλέπεται η εξασφάλιση ψηφιακού υλικού προσβάσιμου στους τυφλούς αναγνώστες, για τους οποίους επίσης οι βιβλιοθήκες υποχρεούνται, όταν δημιουργούν υλικό ειδικά για τους τυφλούς, να ακολουθούν τις ΄Αρχές για τη Δημιουργία και Παραγωγή για Προσβάσιμα Βιβλία και Υλικό’ της διεθνούς κοινοπραξίας για το πρότυπο του νέου ψηφιακού φωνητικού βιβλίου (Daisy).
Η αναλυτική αυτή παράθεση των υπηρεσιών που οφείλει η βιβλιοθήκη στα άτομα με ειδικές ανάγκες απηχεί τη σύγχρονη αντίληψη ότι η βιβλιοθήκη διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στην ομαλότερη κατά το δυνατόν κοινωνικοποίηση των ατόμων αυτών και την ελαχιστοποίηση των εμποδίων στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Οι βιβλιοθήκες παίζουν καταλυτικό ρόλο στις ζωές ανθρώπων με ειδικές ανάγκες. Tην ίση και ελεύθερη πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες προβλέπουν διεθνώς διάφορα νομοθετήματα όπως στις ΗΠΑ (American with Disabilities Act, 1990 ), στην Αγγλία (Disability Discrimination Act 1995 ) κ.ά. Αλλά και εκτός από ειδικούς νόμους που προβλέπουν αυτή την ελεύθερη και ίση πρόσβαση, οι ενώσεις βιβλιοθηκών ανά τον κόσμο έχουν υιοθετήσει και συγκεκριμένες πολιτικές και αρχές λειτουργίας, που στοχεύουν στην προστασία των ατόμων με ειδικές ανάγκες .

7. Τυφλοί ή μερικώς βλέποντες και πρόσβαση στην πληροφορία

Τα άτομα με μειωμένη όραση ή τύφλωση αποτελούν μια ομάδα ατόμων με ειδικές ανάγκες με την οποία η διεθνής βιβλιοθηκονομική κοινότητα έχει απασχοληθεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Μια εύλογη εξήγηση για αυτό είναι ότι η σύγχρονη τεχνολογία φαίνεται να έχει αντιμετωπίσει με επιτυχία τα προβλήματα ανάγνωσης των ατόμων με τύφλωση ή με μειωμένη όραση, ενώ συνεχώς προκύπτουν νέες τεχνολογικές εφαρμογές που διευκολύνουν την πρόσβαση των ατόμων με προβλήματα όρασης σε υλικό . Ειδικά για τους μερικώς βλέποντες τυπώνεται αναγνωστικό υλικό με μεγάλα τυπογραφικά στοιχεία. Συνήθως τα (λογοτεχνικά περισσότερο) κείμενα αυτά είναι εκτυπωμένα σε γραφές Arial, Univers ή Helvetica, καθώς υποστηρίζεται ότι αυτές είναι πιο ευανάγνωστες, και σε μέγεθος 14pt . Οι εκδότες, πάντως, δεν έχουν προβεί σε εκτενείς εκδόσεις με μεγάλα γράμματα, ίσως λόγω προβλημάτων εμπορικότητας, ενώ στην Αγγλία, η κύρια πηγή των εκδόσεων αυτών είναι οι δημόσιες βιβλιοθήκες.
Για την (πλήρη) τύφλωση, ήδη από το 1825 ο Γάλλος Louis Braille εφηύρε το σύστημα ανάγλυφης γραφής που φέρει το όνομά του (Braille), μια μέθοδος ανάγνωσης μέσω της αίσθησης της αφής. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιεί έξι σημεία, τα οποία σε διάφορους συνδυασμούς αποδίδουν τα γράμματα του αλφαβήτου και τους αριθμούς . Ειδικά στην Αγγλία, ο αριθμός των ατόμων με προβλήματα όρασης που χρησιμοποιούν το σύστημα Braille για να διαβάσουν ανέρχεται στο 3% ενώ η συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης για τους Τυφλούς αγγίζει τους 13.000 τίτλους βιβλίων, η θεματική των οποίων δεν περιορίζεται στη λογοτεχνία. Στις ΗΠΑ, πολλές δημόσιες βιβλιοθήκες ή υπηρεσίες πληροφόρησης διαθέτουν ένα ξεχωριστό τμήμα για τους τυφλούς και τα άτομα με μειωμένη όραση . Από την πλευρά των ψηφιακών βιβλιοθηκών, παράδειγμα ψηφιακής βιβλιοθήκης με προσβάσιμο υλικό για τα άτομα με προβλήματα όρασης αποτελεί η βιβλιοθήκη του Εθνικού Ίδρύματος του Καναδά για τους τυφλούς (CNIB) που παρέχει υπηρεσίες σε περίπου τρία εκατομμύρια Καναδών πολιτών με προβλήματα όρασης . H Διεθνής Ομοσπονδία Ενώσεων και Ιδρυμάτων Βιβλιοθηκών (IFLA) υποστηρίζει ενεργά τη γραφή Braille στις βιβλιοθήκες .
Στην Ελλάδα αναφέρεται ότι γενικά, δεν υπάρχουν τμήματα στις βιβλιοθήκες με τη γραφή Braille . Μια εξαίρεση είναι η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Μακεδονίας , ενώ και το Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών διαθέτει βιβλιοθήκη . Πάντως, ειδική υποδομή για άτομα με αναπηρία (όχι μόνο για τυφλούς) διαθέτει η Βιβλιοθήκη Πληροφορικής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών , η Βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου και η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κρήτης . Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων διαθέτει Συλλογή Braille , ενώ αναφέρεται επίσης ότι η βιβλιοθήκη του ΤΕΙ Σερρών έχει δημιουργήσει ένα αξιόλογο εργαστήριο για τα άτομα με αναπηρία (ειδικά για προβλήματα όρασης, ακοής και κίνησης). Η Δημόσια Βιβλιοθήκη Σπάρτης παρουσιάζει, τέλος, αξιόλογο σχετικό έργο .
Η εκτύπωση βιβλίων στη γραφή Braille παρουσιάζει, οπωσδήποτε, δυσκολίες . Μια άλλη εναλλακτική μορφή υλικού είναι τα ακουστικά (ομιλούντα) βιβλία (talking books), τα οποία εμπεριέχονται σε κασέτες ή και Cοmpact Disks (CD). Αυτά αποκτούν καίρια σημασία για τα άτομα που δεν μπορούν να διαβάσουν τη γραφή Braille. Tα ακουστικά αυτά, αναλογικά βέβαια, βιβλία μετατρέπονται όλο και περισσότερο, λόγω και της κοινοπραξίας Daisy που συστήθηκε το 1996 για τον σκοπό αυτό, σε ψηφιακά ακουστικά βιβλία. Στον Φάρο Τυφλών στην Ελλάδα αναφέρεται ότι υπάρχουν περισσότερα από 2.500 ομιλούντα βιβλία.
Τα ψηφιακά ακουστικά βιβλία και γενικά, το ψηφιακό ακουστικό υλικό αποτελεί μάλλον την πλέον ενδιαφέρουσα και επιτυχή εφαρμογή της τεχνολογίας υποστήριξης της πρόσβασης. Η πρόσβαση αυτή απαιτεί την εγκατάσταση ειδικού λογισμικού ώστε να είναι, για παράδειγμα, οι ιστοσελίδες του διαδικτύου προσβάσιμες στα άτομα με προβλήματα όρασης. Υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες για την κατασκευή προσβάσιμων ιστοσελίδων . Mια ιστοσελίδα γίνεται προσβάσιμη στους τυφλούς όταν σε αυτή έχει εγκατασταθεί λογισμικό που μετατρέπει τον γραπτό λόγο σε προφορικό με τη χρήση μηχανικού συνθέτη φωνής. Τέτοιο λογισμικό είναι το JAWS (Job Access with Speech) ή το Henter-Joyce. Γραφικά ή εικόνες στις ιστοσελίδες πρέπει όμως να συνοδεύονται από το σχετικό κείμενο προς ανάγνωση, διαφορετικά ο χρήστης δεν έχει πρόσβαση (και) σε αυτά . Υπάρχουν πάντως τρόποι να γνωρίζει κανείς εκ των προτέρων πόσο προσβάσιμη είναι (ή όχι) μια ιστοσελίδα, καθώς ειδικό και πάλι λογισμικό μπορεί να αναλύσει την ιστοσελίδα και να αναφέρει προβλήματα προσβασιμότητας .
Ειδικά για τα ελληνικά, υπάρχουν προγράμματα Η/Υ για τη βοήθεια των τυφλών ή μερικώς βλεπόντων όπως το ‘Hall’, λογισμικό με ελληνικό συνθέτη φωνής τον ‘Δημοσθένη’, που τους δίνει τη δυνατότητα να σκανάρουν και να διορθώνουν κείμενα ή να διαβάζουν εφημερίδες, καθώς και το πρόγραμμα ‘Αίσωπος’ (δημιούργημα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), που μετατρέπει το κείμενο από ηλεκτρονική μορφή σε ελληνικό λόγο . Εκτός άλλων τεχνολογιών και πολυμέσων, υπάρχει και μια σειρά ειδικών πλοηγητών (browsers) για τους τυφλούς και μερικώς βλέποντες (και άτομα με διανοητική καθυστέρηση), που επιτρέπουν την πλοήγηση στο διαδίκτυο . Σημαντικό είναι εδώ το έργο των Εργαστηρίων ελληνικών Πανεπιστημίων .

8. Τεχνολογία πρόσβασης στην πληροφορία για άλλες αναπηρίες

Μια άλλη μεγάλη κατηγορία ατόμων με αναπηρία είναι εκείνη των ατόμων με κινητική αναπηρία. Σημαντική είναι, όσον αφορά την πρόσβαση στην πληροφορία, η αναπηρία των άνω άκρων , καθώς είτε για να κρατήσει ένα βιβλίο, είτε για να εργασθεί στον υπολογιστή, καταρχήν χρειάζεται κανείς την απρόσκοπτη χρήση των άνω άκρων. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ειδικοί διακόπτες για τον υπολογιστή, με μεγάλη επιφάνεια επαφής, ώστε να πιέζονται από άκρα χωρίς να χρησιμοποιούνται δάχτυλα. Υπάρχουν επίσης διακόπτες ποδιού, ως εναλλακτική λύση, όταν η χρήση των άνω άκρων είναι ιδιαίτερα περιορισμένη ή αδύνατη. Στη θέση του γνωστού ποντικού (mouse), ο χρήστης με ειδικές ανάγκες μπορεί να χρησιμοποιήσει ειδικό ποντίκι ποδιών, ή ειδικό χειριστήριο χειρός (joystick ), το οποίο λειτουργεί με τη χρήση γροθιάς, ή την ισχόσφαιρα (trackball ), άλλο είδος ποντικού που λειτουργεί με ολόκληρη την παλάμη του χεριού. Ο υπολογιστής μπορεί, άλλωστε, να λειτουργήσει και με μόνη τη χρήση του κεφαλιού, όταν λόγω π.χ. παράλυσης, δεν υπάρχει χρήση άκρων. Η συσκευή που το επιτρέπει αυτό ενεργοποιείται με την κίνηση του κεφαλιού, ή ακόμη, με παρακολούθηση του βλέμματος (eyegaze ). H συσκευή λειτουργεί με υπέρυθρες ακτίνες, εναλλακτικά με μικροσκοπική βιντεοκάμαρα που παρακολουθεί την κίνηση του ματιού, ή, τέλος, με ηλεκτρόδια που παρακολουθεί την κίνηση των μυών γύρω από το μάτι. Υπάρχει επίσης και ειδικός ασύρματος διακόπτης στόματος, ο οποίος λειτουργεί μέσω της εισπνοής και εκπνοής ενώ υπάρχει πλέον και για την ελληνική γλώσσα σύστημα φωνητικής υπαγόρευσης σε υπολογιστή . Το πρόβλημα με όλες αυτές τις νέες τεχνολογίες είναι το υψηλό κόστος αγοράς.
Για τα άτομα με μειωμένη ακοή, οι δυσκολίες είναι λιγότερες, καθώς μπορούν να διαβάσουν, ενώ είναι πιο εύκολη η μετατροπή του ήχου σε εικόνα, παρά το αντίθετο (μετατροπή της εικόνα σε ήχο, όπως γίνεται π.χ. με τα ακουστικά βιβλία κ.ά.). Έτσι, υπάρχουν βιντεόφωνα (σύστημα επικοινωνίας που συνδυάζει κάμερα, οθόνη και τηλέφωνο κειμένου, παρέχοντας τη δυνατότητα στο χρήστη να χρησιμοποιήσει και τη νοηματική γλώσσα), τηλέφωνα κειμένου (τηλέφωνο με πληκτρολόγιο που λαμβάνει και στέλνει ηλεκτρονικά σήματα) και σύστημα ανάγνωσης νευμάτων και γλώσσας σημαδιών (με χρήση ενός ειδικού γαντιού-το ‘γάντι που μιλάει’ – στα χέρια, το οποίο καταγράφει κινήσεις των χεριών και τις μετασχηματίζει σε συνθετική ομιλία ). Και πάλι, το κόστος αποτελεί πολλές φορές εμπόδιο στη δυνατότητα εκμετάλλευσης αυτών των τεχνολογιών. Η ελληνική νομοθεσία, πάντως, δεν έχει προβλέψει κάτι σχετικό με τη χρήση αυτών των τεχνολογιών υπέρ των ατόμων με αναπηρία, συγκρινόμενο για παράδειγμα με κάποιες διατάξεις για τους τυφλούς ή μερικώς βλέποντες .

9. Πνευματική ιδιοκτησία, πρόσβαση και αναπηρία

Η αρχή της ίσης και ελεύθερης πρόσβασης στην πληροφορία προϋποθέτει όχι μόνο εν τοις πράγμασι ότι η τεχνολογία μπορεί να καταστήσει προσβάσιμη μια πληροφορία (η οποία διαφορετικά δεν θα παρουσίαζε καμία ωφέλεια για τα άτομα με αναπηρία), αλλά και ότι εμπόδια νομικής φύσης δεν καθιστούν την πρόσβαση μια απλή και αφηρημένη δυνατότητα . Ο κανόνας, βέβαια, είναι ότι κάθε πρόσβαση σε πληροφορία/έργο ρυθμίζεται, εκτός άλλων και από τη νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία-η πρόσβαση, φυσικά, ποτέ δεν είναι ελεύθερη για τον καθένα και άνευ άλλου, στα προστατευόμενα με δικαίωμα δημιουργού έργα .
Όμως, τα δικαιώματα του δημιουργού ενός έργου έχουν συχνά κατηγορηθεί ότι προσβάλλουν την ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία για τα άτομα με αναπηρία, σε περιπτώσεις όπου αυτή είναι, αντίθετα, εξασφαλισμένη στους άλλους. Συγκεκριμένα, πραγματικά δεν μπορεί να είναι αποδεκτό κοινωνικά να λειτουργούν οι κανόνες της πνευματικής ιδιοκτησίας κατά τέτοιο τρόπο ώστε, είτε να καθυστερούν, είτε να ακυρώνουν την πρόσβαση σε δημοσιευμένες πληροφορίες, εναντίον εκείνων οι οποίοι, λόγω της αναπηρίας τους, πρέπει να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο το κείμενο ή η πληροφορία παρουσιάζεται, για να αποκτήσουν πρόσβαση . Η ανάγκη μετατροπής ενός π.χ. βιβλίου σε γραφή Braille, ώστε να είναι χρήσιμο για έναν τυφλό σημαίνει ότι ένα έργο μετατρέπεται σε άλλη μορφή, πράξη που κατά το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας απαιτεί την άδεια του δικαιούχου του έργου αυτού , ακόμη κι όταν αυτό που παράγεται είναι ένα μόνο αντίγραφο . Όμως, προσβάσιμη πληροφορία σημαίνει, άνευ άλλου, ότι ο χρήστης δεν επαφίεται σε μια μόνο από τις αισθήσεις του για να αποκτήσει την πληροφορία και επομένως, στον διαχωρισμό περιεχομένου (πληροφορίας) και μορφής (στην οποία αυτή ενσωματώνεται) και τη δυνατότητα μετατροπής σε εναλλακτικές μορφές υλικού .
Το δικαίωμα του δημιουργού, βέβαια, από τη γένεσή του δεν ήταν απόλυτο: πάντοτε περιοριζόταν κατά διαφόρους τρόπους (διαρκούσε, π.χ. έναν συγκεκριμένο χρόνο κ.ά.). Έτσι, έχουν στην Ελλάδα, για παράδειγμα, θεσπισθεί περιορισμοί υπέρ των μαθητών, των δασκάλων, των συγγραφέων (για παράθεση αποσπασμάτων από ‘ξένα’ έργα), των δημοσιογράφων κ.ά. Το ερώτημα είναι εάν στον κατάλογο αυτόν, υπάρχει κάποια ειδική πρόβλεψη για τα άτομα με αναπηρία . Η απάντηση είναι καταρχήν αρνητική, ενώ η Ελλάδα δεν συγκαταλέχθηκε στις χώρες οι οποίες επέλεξαν να υιοθετήσουν τη δυνητική εξαίρεση από το δικαίωμα του δημιουργού , η οποία προβλέπεται από την Οδηγία για την Κοινωνία της Πληροφορίας 2001/29/EK για το δικαίωμα του δημιουργού (Copyright Directive ). Η Οδηγία προβλέπει αυτή την εξαίρεση στο άρ. 5.3b, ενώ στο άρ. 6 παρ. 4.1 προβλέπεται ότι οι δικαιούχοι εξαιρέσεων λόγω αναπηρίας κατά το άρ. 5.3.b δεν (πρέπει να) εμποδίζονται να επωφεληθούν της εξαίρεσης αυτής λόγω τεχνολογικών μέτρων προστασία έργων .
Υπάρχει εδώ μια επιφύλαξη μήπως η μετατροπή αυτή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση και επομένως, να εμπίπτει στον νόμιμο περιορισμό του δικαιώματος του δημιουργού κατά το άρ. 18 παρ. 1 Ν. 2121/1993. Όμως, είναι σαφές ότι μια παρόμοια ερμηνεία οδηγεί σε αβέβαιες εκτιμήσεις. Την ίδια ασάφεια και αβεβαιότητα χαρακτηρίζει και η θέση ότι η μετατροπή έργου υπέρ ατόμου με αναπηρία με βάση τη διάταξη 6.1. της Οδηγίας 96/9/ΕΚ για τις βάσεις δεδομένων μπορεί να είναι νόμιμη (εξαιρέσεις υπέρ νομίμου χρήστη, προκειμένου αυτός να μπορεί να χρησιμοποιήσει τη βάση δεδομένων κανονικά) . Η ειδική πρόβλεψη της εξαίρεσης υπέρ των ατόμων με αναπηρία κατά την Οδηγία 2001/29/ΕΚ (53b) συνηγορεί, μάλλον, προς το ότι δεν έχει εφαρμογή η εξαίρεση της ιδιωτικής χρήσης-αν η ιδιωτική χρήση αρκούσε, δεν θα υπήρχε ανάγκη άλλης, ρητής διάταξης. Άλλωστε, και η φωτοτύπηση ενός ολοκλήρου έργου για ιδιωτικούς σκοπούς υποστηρίζεται ότι αποτελεί παράνομη αναπαραγωγή . Ο περιορισμός κατά την Εισηγητική Έκθεση του Ν. 2121/1993 ότι, όταν πρόκειται για ιδιωτική χρήση και παραγωγή αντιγράφου, εννοείται ότι ο χρήστης προβαίνει ο ίδιος στην κατασκευή του αντιγράφου, σημαίνει ότι δεν μπορεί λογικά εδώ να έχει εφαρμογή η εξαίρεση: οι τυφλοί ή μερικώς βλέποντες δεν μπορούν οι ίδιοι να μετατρέψουν ένα κείμενο, που έστω οι ίδιοι αγόρασαν και αποτελεί για αυτούς νόμιμη κτήση έργου, σε γραφή Braille. Ταυτόχρονα, υποστηρίζεται η στενή ερμηνεία των περιορισμών του Ν. 2121/1993 , κάτι που και πάλι εμποδίζει μια πιο ελεύθερη ερμηνεία της μετατροπής σε Braille ως αναπαραγωγής για ιδιωτική χρήση.
Έτσι, στην Ελλάδα σήμερα οι περιορισμοί της πνευματικής ιδιοκτησίας όσον αφορά στα δικαιώματα ίσης και ελεύθερης πρόσβασης των ατόμων με αναπηρία παραμένουν , χωρίς αυτό να σημαίνει ότι άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχουν προστατεύσει καλύτερα τα άτομα με αναπηρία έναντι των δεσμεύσεων του copyright .

10. Τελικές παρατηρήσεις

Έχει περάσει καιρός από τότε που η γραφή Braille είχε μοναδικό στόχο να επιτρέψει στους τυφλούς να διαβάσουν τη Βίβλο . Στις ΗΠΑ, χώρα με σημαντική βέβαια οικονομική ισχύ, οι δημόσιες και πολιτειακές βιβλιοθήκες είναι υποχρεωμένες κατά τον νόμο να παρέχουν όλα τα αρχεία τους σε προσβάσιμη μορφή (τον κατάλογό τους, τις ημερήσιες εφημερίδες που αγοράζουν κ.λπ.) . O ψηφιακές βιβλιοθήκες είναι υποχρεωτικά όλες προσβάσιμες . Επίσης, οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες έχουν την ίδια υποχρέωση, από τη στιγμή που είναι ανοικτές στο κοινό . Βλέπουμε εκεί επίσης τα άτομα με ειδικές ανάγκες να προβαίνουν σε αγωγές με στόχο την πρόσβαση: τυφλούς που ενάγουν για μη προσβασιμότητα σε ιστοσελίδες , τυφλούς φοιτητές που ενάγουν Πανεπιστήμια γιατί η βιβλιοθήκη τους δεν ήταν προσβάσιμη για αυτούς , πολίτες ενάγουν το δημόσιο γιατί απερρίφθησαν ως ένορκοι από δικαστές επειδή ήσαν κινητικά ανάπηροι κ.λπ., ενώ πολλές αγωγές κατατίθενται, με αίτημα την ίση πρόσβαση στην πληροφορία, και συμβιβάζονται σε διοικητικό επίπεδο .
Η εγκατάλειψη του ιατρικού μοντέλου για την αναπηρία παραμένει στην Ελλάδα ένα ζητούμενο . Τα μηνύματα είναι άλλωστε ακόμη ασαφή: ενώ ειδικοί νόμοι όντως προωθούν την ισότητα, υπάρχουν ακόμη πολλές ασάφειες και αμφισβητήσεις, πολλές ερωτήσεις όπως (ενδεικτικά):
-Ποιες είναι οι δαπάνες που πρέπει να καλύπτουν τα ασφαλιστικά ταμεία, για τεχνολογικό και άλλο εξοπλισμό ενός ατόμου με αναπηρία, ώστε να έχει νόημα η θεωρητική αρχή της ίσης και ελεύθερης πρόσβασης στην πληροφορία;
-Ο διοικούμενος τυφλός πολίτης δικαιούνται να απαιτήσει από τη διοίκηση την εγκατάσταση ειδικού λογισμικού στις ιστοσελίδες της, ώστε να τις καταστήσει προσβάσιμες, λόγω του δικαιώματος πρόσβασής του στη δημόσια πληροφορία;
-Θα έπρεπε ή όχι να απαιτείται νομικά από τους εκδότες του δημοσίου τομέα, ή ακόμη και τους ιδιώτες, να εκδίδουν έστω κάποιο ποσοστό των εκδόσεων τους σε προσβάσιμο εναλλακτικής μορφής υλικό ;
-Θα έπρεπε ή όχι να απαιτείται και πάλι από τους εκδότες να επιτρέπουν τη μετατροπή των εκδόσεών τους, στις οποίες έχουν πνευματικά δικαιώματα, από άτομα με αναπηρία για δική τους χρήση, σε προσβάσιμη εναλλακτική μορφή υλικού, χωρίς άδεια και χωρίς αμοιβή;
-Είναι ή όχι υπερβολικά υψηλό το ποσοστό 95% της τύφλωσης που απαιτείται από τον νόμο για την αναγνώριση της αναπηρίας και τη χορήγηση των σχετικών δικαιωμάτων ;
-Είναι παραβίαση του δικαιώματος στην πληροφορία ότι τα ‘ομιλούντα’ προγράμματα Η/Υ στην Ελλάδα διαβάζουν μόνο το μονοτονικό σύστημα ελληνικής γραφής ;
-Πως πρέπει να ερμηνευθεί η (κατά πολλούς αμφιλεγόμενης νομιμότητας) διάταξη που αίρει το άδικο της άμβλωσης ενός εμβρύου λόγω παθολογικότητας ;

Είναι πολλές και σοβαρές, λοιπόν, οι νομικές, αλλά και ηθικές ερωτήσεις που προκύπτουν. Η σύγχρονη τεχνολογία, ενώ είναι πολλά υποσχόμενη, παράλληλα έχει διευρύνει το ψηφιακό χάσμα, καθώς απαιτούνται πλέον πολύ περισσότερες εφαρμογές της, προκειμένου να εξασφαλιστεί η ίση και ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία. Πίσω από όλες αυτές τις συχνά εντυπωσιακές υποσχέσεις της τεχνολογίας, η φτώχεια και η αγραμματοσύνη πλήττουν σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό τα άτομα με αναπηρία , παρά τους άλλους, κι έτσι, τα άτομα αυτά συχνά δεν πληρούν ούτε τις πιο βασικές προϋποθέσεις της χρήσης της τεχνολογίας που αναφέρουμε: να μπορούν να διαβάσουν Braille , να μπορούν να μάθουν τη νοηματική γλώσσα, να μπορούν να αγοράσουν τον πιο απλό, έστω μη ειδικό για αυτά, υπολογιστή. Άλλωστε, η ιστορία των ατόμων με αναπηρία, όπως και η ιστορία των γυναικών, ελλείψει ‘γλώσσας’, είναι μια ιστορία σιωπής μέσα στο χρόνο, ενώ η ψηφιακή επανάσταση μας προσφέρει, παρόλα αυτά, έστω σήμερα, μια σημαντική ελπίδα προόδου.
Η προσβασιμότητα των ατόμων με αναπηρία αντιμετωπίζεται από τον Έλληνα νομοθέτη καταρχήν ως φυσική προσβασιμότητα και όχι ως προσβασιμότητα σε πληροφορίες . Το πρόβλημα, έτσι κι αλλιώς, δεν είναι απλά νομοθετικό. H θέσπιση, βέβαια, μιας νομικής βάσης αγωγής αποζημίωσης με παράλληλο αίτημα την εντολή πρόσβασης στην πληροφορία, θα ήταν οπωσδήποτε θετική.
Η αναπηρία δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν μια αιτία συμπόνιας, λύπησης, αλληλεγγύης προς ένα παθόντα συνάνθρωπό μας- αν και βέβαια, δεν ελέγχονται με νόμους τα συναισθήματα των ανθρώπων . Eιδικά για την πνευματική καθυστέρηση, όπως αυτή αποκαλείται, δεν είναι βέβαιο ότι όσοι δεν πάσχουν από αυτήν έχουν δίκιο, όταν ‘λυπούνται’ τους ‘παθόντες’ . Ούτως ή άλλως, πρέπει να ξεκαθαρισθεί ότι η ratio των νόμων για την αναπηρία είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία. Ο νομοθέτης δεν προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα των γυναικών, των μαύρων, των ομοφυλοφίλων, των αλλοεθνών κ.λπ. επειδή δικαιούνται τη συμπόνια των λοιπών μελών του κοινωνικού συνόλου . Δεν πρόκειται για μια ‘αποζημίωση’, λόγω ‘ζημίας’ , μέσω διορθωτικών νομοθετικών ρυθμίσεων, που απονέμεται λόγω επιείκειας, λόγω της καλής πίστης μας έναντι αυτών – δεν πρόκειται για μια προστασία του de facto ασθενέστερου . Αντίθετα, επειδή οι ανθρώπους με αναπηρία είναι ίσοι εμάς με τους άλλους , επιβεβαιώνουμε με νόμους τον σεβασμό που τους οφείλουμε.

Μαρία Κανελλοπούλου-Μπότη, Λέκτορας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο 12-12-2006