Με την έναρξη της νέας χιλιετίας είναι πλέον καιρός να στρέψουμε την προσοχή μας στη νέα πραγματικότητα η οποία δημιουργεί πλέον λιγότερες δυσκολίες σχεδιασμού.
Ο άνθρωπος σήμερα επιβιώνει από ασθένειες και τραύματα σε πολύ μεγαλύτερο ποσοστό και ζει περισσότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο. Οι παλιές αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες η πλειοψηφία των ανθρώπων ζει με βάση ένα συγκεκριμένο πλαίσιο προτύπων, ενώ ένα μικρό κι εύκολα αναγνωρίσιμο ποσοστό έχει ειδικές ανάγκες, πρέπει να παραμεριστούν. Η επιστήμη, η ιατρική και η τεχνολογία έχουν πλέον επιτύχει μία δραματική μείωση της ανθρώπινης θνησιμότητας. Είναι καιρός λοιπόν να προχωρήσουμε σε έναν άλλο σχεδιασμό για να καταφέρουμε να προλάβουμε αυτές τις εξελίξεις. Η αυξομείωση των ικανοτήτων δεν είναι μία ειδική αλλά μάλλον μία συνηθισμένη κατάσταση που επηρεάζει τους περισσότερους ανθρώπους σε κάποια στιγμή της ζωής τους. Με τα δεδομένα αυτά αποκτά νόημα πλέον ο σχεδιασμός προϊόντων, περιβάλλοντος και επικοινωνιών που θα απευθύνονται στο ευρύτερο δυνατό φάσμα χρηστών.
Η επέκταση του προσδόκιμου ζωής στη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα είναι η πιο καλή ένδειξη για την ανάγκη αλλαγής κατεύθυνσης. Έρευνες που έγιναν μέσα στο 2001 έδειξαν τα ακόλουθα: προσδόκιμο ζωής στην Ιαπωνία 80,7 χρόνια, στο Χονγκ Κονγκ 79,5 χρόνια, στην Μεγάλη Βρετανία 77,7 χρόνια, στις Ηνωμένες Πολιτείες 77,1 χρόνια και στην Ταϊβάν 76,4 χρόνια. Ακόμα και η ηπειρωτική Κίνα πέτυχε έναν μέσο όρο ζωής 71,4 χρόνια. Το 1900 ο αντίστοιχος μέσος όρος έφτανε λίγο ή πολύ τα 50 χρόνια. Μάλιστα, στη μεγαλύτερη διάρκεια της ιστορίας, μόνο ένας στους 10 ανθρώπους ζούσε μέχρι τα 65 χρόνια, ενώ στις μέρες μας το αντίστοιχο ποσοστό αγγίζει το 80%.
Ο τρόπος που ορίζουμε και αντιλαμβανόμαστε την αναπηρία έχει επίσης αλλάξει. Ο όρος αναπηρία χρησιμοποιούνταν κάποτε για να χαρακτηρίσει μία σειρά ευρέως σταθερών περιορισμών. Τώρα, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας στρέφεται προς ένα νέο σύστημα ταξινόμησης που θα δίνει έμφαση στην λειτουργική υπόσταση. Το νέο αυτό σύστημα δεν θα αφορά μόνο τις παραδοσιακά αναγνωρισμένες αναπηρίες αλλά θα συμπεριλαμβάνει το σύνολο του πληθυσμού χωρίς καμία διάκριση. Το σύστημα αυτό θεωρεί ότι υπάρχει μία αδιάσπαστη αλληλουχία μεταξύ των διαφόρων βαθμίδων της αναπηρίας και αναγνωρίζει ότι πολλές αναπηρίες δεν είναι εμφανείς αλλά βασίζονται σε χρόνιες καταστάσεις όπως οι αρθρίτιδες και οι καρδιακές παθήσεις, που επηρεάζουν την λειτουργικότητα. Αναγνωρίζει επίσης την ικανότητα ως εύκολα μεταβαλλόμενη κατάσταση επηρεαζόμενη από τον χρόνο και τις συνθήκες. Η σημαντική αύξηση της γήρανσης του πληθυσμού είναι ένα απτό παράδειγμα, καθώς ακόμα και με μία γενική βελτίωση της υγείας των ηλικιωμένων, οι άνθρωποι πάντα θα διαφέρουν φυσικά, ψυχολογικά και διανοητικά όσο μεγαλώνουν σε ηλικία.
Μία παγκόσμια κίνηση, που ονομάζεται οικουμενικός σχεδιασμός, έχει αρχίσει να εξελίσσεται σε απάντηση της νέας δημογραφικής και κοινωνικής αυτής πραγματικότητας. Ο καθολικός σχεδιασμός αφορά τον σχεδιασμό προϊόντων, περιβαλλόντων και επικοινωνιών που θα μπορούν να χρησιμοποιούνται από όλους τους ανθρώπους, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, χωρίς προσαρμογές και ειδικούς σχεδιασμούς. Η ιδέα αυτή καλείται επίσης και «σχεδιασμός για όλους» ή «σχεδιασμός μέγιστων αποτελεσμάτων». Το μήνυμα σε όλες τις περιπτώσεις είναι το ίδιο: εάν κάτι λειτουργεί καλά για τους ανθρώπους με λειτουργικούς περιορισμούς, τότε λειτουργεί καλύτερα για όλους.
Η στροφή προς τον οικουμενικό σχεδιασμό ξεκίνησε το 1950 όταν ο κόσμος άρχισε να αντιλαμβάνεται διαφορετικά την αναπηρία. Στην Ευρώπη, στην Ιαπωνία και στις Ηνωμένες Πολιτείες αναπτύχθηκε η ιδέα ενός «ελεύθερου από εμπόδια» σχεδιασμού με στόχο την άρση των εμποδίων που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με σωματικές αναπηρίες στα πλαίσια του χτιστού περιβάλλοντος. Η ιδέα αυτή ουσιαστικά ακολούθησε την αντίστοιχη κοινωνική πολιτική για την έξοδο των ανθρώπων με αναπηρίες από τα διάφορα ιδρύματα και την ένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο.
Στη δεκαετία του 70, η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αρκετή εμπειρία στον τομέα της κοινωνικής ενσωμάτωσης των ανθρώπων με αναπηρίες κι έτσι προχώρησαν πέρα από τις ειδικές λύσεις προς την ιδέα της εξομάλυνσης και της ενσωμάτωσης. Η κίνηση για τα δικαιώματα των αναπήρων άνθισε παράλληλα με άλλες κινήσεις για τα πολιτικά δικαιώματα. Η κίνηση αυτή υποστήριξε την ισότητα των ευκαιριών και επιχειρηματολόγησε κατά του προστατευτισμού και της κηδεμονίας. Για πρώτη φορά, ο σχεδιασμός βρέθηκε στην κορυφή των πολιτικών δικαιωμάτων. Η επίσημη νομοθεσία χρησιμοποιούσε τον όρο προσπελάσιμος σχεδιασμός. Οι νόμοι καθόριζαν τις ευθύνες των σχεδιαστών, των χρηστών και των δημόσιων παραγόντων. Σχεδόν αποκλειστικά όμως, οι προϋποθέσεις για τον προσπελάσιμο σχεδιασμό επικεντρώνονταν στις ανάγκες των ανθρώπων με κινητικά προβλήματα και αφορούσαν μόνο τα κτίρια και τους κοινόχρηστους χώρους και σχεδόν καθόλου τα προϊόντα.
Στη δεκαετία του 1970, ένας Αμερικανός αρχιτέκτονας, ο Michael Bednar εισήγαγε για πρώτη φορά την ιδέα πως η λειτουργική ικανότητα όλων ενισχύεται όταν τα περιβαλλοντικά εμπόδια εκλείπουν. Στα πλαίσια αυτά, τόνισε παράλληλα ότι απαιτείται ένα νέο μοντέλο πέρα από τον προσπελάσιμο σχεδιασμό που θα είναι πιο ευρύ και πιο οικουμενικό.
Πολλά ρεύματα στη δεκαετία του 80 συγκλίνουν προς αυτή την κατεύθυνση. Οι άνθρωποι με αναπηρίες ήταν την περίοδο εκείνη επαρκώς οργανωμένοι σε πολλά κράτη ώστε να αποτελέσουν την «κοινότητα των αναπήρων» και να μοιραστούν σαφείς κοινές προοπτικές. Η ανησυχία τους όμως για την αναπτυσσόμενη τάση του διαχωρισμού μεταξύ «εμείς» και «αυτοί» που στηριζόταν σε λανθασμένες αντιλήψεις για το ό,τι η αναπηρία είναι μία σπάνια και στατική κατάσταση αυξανόταν ολοένα και περισσότερο. Οι εκπρόσωποι των ρευμάτων αυτών ισχυρίζονταν ότι οι υπάρχουσα νομοθεσία που όριζε το μοντέλο της προσπελασιμότητας είχε περιορίσει τη δημιουργία υποδομών στο ελάχιστο. Οι νόμοι προσέφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατοχύρωση δικαιωμάτων αλλά ταυτόχρονα συνέβαλλαν, χωρίς σκοπιμότητα βεβαίως, στην απομάκρυνση από το ενδεχόμενο της δημιουργίας ενός σχεδιασμού που θα επιτρέπει στον χρήστη την ενεργό συμμετοχή του σε όλους τους τομείς της κοινωνίας.
Το 1987, μία ομάδα Ιρλανδών σχεδιαστών πέτυχε την έγκριση ψηφίσματος από το Παγκόσμιο Συνέδριο Σχεδιασμού, σύμφωνα με το οποίο οι σχεδιαστές σε όλο τον κόσμο οφείλουν να συμπεριλάβουν την αναπηρία ως συντελεστή από τον οποίο θα εξαρτάται το είδος και το αποτέλεσμα της δουλειάς τους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Ron Mace, αρχιτέκτονας με πολιομυελίτιδα και χρήστης αναπηρικού καθίσματος ο ίδιος, άρχισε να χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο Οικουμενικός Σχεδιασμός και να ψάχνει τρόπους για το πώς θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο όρος αυτός σε συνδυασμό με το προσπελάσιμο μοντέλο σχεδιασμού. Μία από τις υποθέσεις στις οποίες κατέληξε ήταν ότι ο οικουμενικός σχεδιασμός «δεν αποτελεί μία νέα επιστήμη, έναν νέο τρόπο ζωής ή κάτι με οποιονδήποτε τρόπο μοναδικό. Απλά, απαιτεί την επίγνωση τόσο των αναγκών όσο και της αγοράς και την ύπαρξη μίας κοινής λογικής που θα επιτρέπει τη δημιουργία όλων των προϊόντων και των υπηρεσιών με τρόπο που αυτά να μπορούν να χρησιμοποιούνται από όλους στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό». Ο Ron, που πέθανε το 1998, αναγνώρισε ότι ο όρος οικουμενικός σχεδιασμός δεν ήταν ο ιδανικότερος. Θα μπορούσε κάποιος να τον αντιληφθεί ως κάτι πολύ δύσκολο έως αδύνατο να πραγματωθεί. Άσχετα από το πώς θα δέσμευε τους σχεδιαστές και πώς θα μπορούσε να ελέγξει για τις αντιδράσεις των χρηστών, πάντα θα υπήρχε μία μικρή ομάδα ανθρώπων για τους οποίους ένα μοντέλο επικεντρωμένο στο άτομο απλά δεν θα ήταν λειτουργικό.
Το πραγματικό ενδιαφέρον όμως για το περιεχόμενο του οικουμενικού σχεδιασμού άρχισε να αναπτύσσεται από το 1990 κι έπειτα. Χωρίς αμφιβολία, η ιδέα που προκάλεσε τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό ήταν ο βιομηχανικός σχεδιασμός. Οι σχεδιαστές της βιομηχανίας έχουν πλέον τη δυνατότητα να επικεντρώνονται στις ανάγκες και στις προτιμήσεις των χρηστών κι έχουν περισσότερες ευκαιρίες στην αγορά εργασίας από τους υπόλοιπους συναδέλφους τους, ενώ οι δημογραφικές αλλαγές καθιέρωσαν μία κοινή λογική για τον οικουμενικό σχεδιασμό.
Για να μπορέσει κάθε καινούρια ιδέα να ανθίσει, χρειάζεται πρώτα να υπάρξουν οι βάσεις εκείνες οι οποίες θα δώσουν σαφήνεια στο περιεχόμενο του καινούριου και θα βοηθήσουν στην ευρύτερη διασπορά της ιδέας. Ο Ron Mace οδήγησε μία ομάδα σχεδιαστών και θιασωτών του οικουμενικού σχεδιασμού στα μέσα της δεκαετίας του 90 να δημιουργήσουν τις επτά αρχές του νέου αυτού μοντέλου:
1. Δίκαιη Χρήση: Ο σχεδιασμός δεν μειώνει ούτε στιγματίζει καμία ομάδα ανθρώπων.
2. Ευελιξία στη Χρήση: Ο σχεδιασμός φιλοξενεί ένα ευρύ φάσμα ατομικών προτιμήσεων και ικανοτήτων.
3. Απλή Διορατική Χρήση: Η χρήση του σχεδιασμού είναι εύκολα κατανοητή, άσχετα με την εμπειρία του χρήστη, τις γνώσεις του και τις γλωσσικές του δεξιότητες.
4. Αντιληπτή Ενημέρωση: Ο σχεδιασμός παρέχει όλες τις απαραίτητες για τον χρήστη πληροφορίες, άσχετα με τις περιβάλλουσες συνθήκες ή τις αισθητήριες ικανότητες του χρήστη.
5. Ανοχή του Λάθους: Ο σχεδιασμός ελαχιστοποιεί τα ρίσκα και τις ατυχείς συνέπειες των μη σκόπιμων ενεργειών.
6. Μικρή Σωματική Προσπάθεια: Ο σχεδιασμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά και άνετα με ένα ελάχιστο κόπωσης.
7. Μέγεθος και Χώρος για Προσέγγιση και Χρήση: Με τον σχεδιασμό παρέχεται άφθονος χώρος για την προσέγγιση, τον χειρισμό και την χρήση όλων των προϊόντων και των υπηρεσιών, άσχετα με τις σωματικές διαστάσεις του χρήστη και το μέγεθος και την έκταση της αναπηρίας και της ανικανότητας του.
Οι αρχές αυτές έχουν κατοχυρωθεί από το Κέντρο για τον Οικουμενικό Σχεδιασμό, της Σχολής Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καλιφόρνιας (ΗΠΑ).
Από το 1998, ο αριθμός των εθνικών και διεθνών συνεδρίων για τον Οικουμενικό Σχεδιασμό έχει αυξηθεί σημαντικά. Διαγωνισμοί, όπως ο διαγωνισμός για τον Σχεδιασμό της Βιομηχανικής Κοινωνίας της Αμερικής το 2001, συμπεριέλαβε τον οικουμενικό σχεδιασμό ως κριτήριο για την τελική επιλογή των δικαιούχων. Η Ιαπωνία φιλοξένησε το πρώτο διεθνές συνέδριο για τον Οικουμενικό Σχεδιασμό στα τέλη του 2002. Το τρίτο διεθνές συνέδριο του 21ου αιώνα διοργανώνεται με τη συνεργασία πενήντα περίπου οργανώσεων στην Καραϊβική. Βέβαια, έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας μέχρι να μπορέσουμε να ενσωματώσουμε το περιεχόμενο του οικουμενικού σχεδιασμού στο σύνολο του σχεδιασμού των κοινωνιών, αλλά η ανταλλαγή απόψεων και ιδεών για το συγκεκριμένο μοντέλο ανά τον κόσμο είναι η μόνη σίγουρη διαδρομή προς την επιτυχία.
Valerie Fletcher, Executive Director of Adaptive Environments
Μετάφραση: Χριστίνα Μπελαντή, email: admin@disabled.gr