Η χρήση του Internet αφορά μια μικρή μερίδα του παγκοσμίου πληθυσμού, περίπου το 6,25%, το οποίο κατά τα τρία τέταρτα συγκεντρώνεται στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά και στην Ευρώπη

Πριν από μερικά χρόνια, όταν η τηλεοπτική κόντρα μεταξύ Ρούλας και Αννίτας ήταν σε πλήρη εξέλιξη και διάφοροι σχολιαστές θρηνούσαν για την κατακόρυφη πτώση του επιπέδου της μαζικής κουλτούρας, έτυχε να ξεφυλλίσω το περιοδικό ενός φίλου. Το μόνο που θυμάμαι από το περιεχόμενο ήταν μια στήλη με τις αρνητικές θεαματικότητες των τηλεοπτικών προγραμμάτων: την εκπομπή Χ είδαν 200.000, δεν είδαν 9.800.000. Συνειδητοποίησα ότι όλη η φιλολογία για τη θλιβερή κατάντια της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας βασιζόταν σε ακροαματικότητες που αντικατόπτριζαν το γούστο και τις επιλογές μιας ελάχιστης μειονότητας (που μάλιστα αν ήταν πολιτικό κόμμα μάλλον δεν θα κατάφερνε να μπει στη Βουλή). Το ίδιο συμβαίνει σήμερα σε ό,τι αφορά τη συζήτηση για τη δημοκρατία στο Διαδίκτυο.
Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους. Πληθυσμός της Γης: έξι δισεκατομμύρια και κάτι. Πληθυσμός με πρόσβαση στο Internet: 375 εκατομμύρια πλην κάτι. Τα στοιχεία αυτά από μόνα τους συνιστούν το πλαίσιο στο οποίο διεξάγεται η δημόσια συζήτηση για τη δημοκρατία και το Διαδίκτυο. Γεννάται επίσης το ερώτημα: Οταν, σύμφωνα με τα στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, 100 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο πεθαίνουν από πείνα κάθε χρόνο ενώ περίπου 800 εκατομμύρια πάσχουν από πείνα και υποσιτισμό και 1,3 δισεκατομμύριο άτομα ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας, μήπως η πρόσβαση στο Διαδίκτυο δεν είναι παρά ένας ακόμη διαχωρισμός μεταξύ των εχόντων και των μη εχόντων; (Η βρετανίδα συγγραφέας Φέι Γουέλντον στο διήγημά της Web Central, που δημοσιεύθηκε πριν από δύο χρόνια, περιγράφει την ακραία ίσως αλλά τρομερή κατάληξη μιας κοινωνίας η οποία ανυψώθηκε επάνω στο λεγόμενο ψηφιακό χάσμα.)
Ο συσχετισμός μεταξύ του συνολικού πληθυσμού της Γης και των ατόμων με πρόσβαση στο Διαδίκτυο είναι αξιοσημείωτος για έναν ακόμη λόγο. Η χρήση Internet δεν αφορά μόνο μια μικρή μερίδα του παγκόσμιου πληθυσμού ­ περίπου το 6,25% ­ αλλά επιπλέον μια προνομιούχα μειονότητα, της οποίας σχεδόν τα τρία τέταρτα συγκεντρώνει η Δύση, δηλαδή οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη και ο Καναδάς.
Το στοιχείο είναι σημαντικό γιατί, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι σε ένα απώτερο μέλλον θα αντιστραφούν οι αναλογίες πρόσβασης στο μέσο, το προβάδισμα της Δύσης στη χρήση του νέου μέσου τής εξασφαλίζει τη δυνατότητα να διαμορφώνει και να κατευθύνει την εξέλιξη του Διαδικτύου σύμφωνα με τα δικά της πρότυπα. Εν ολίγοις, η Δύση έχοντας εξασφαλίσει τη δυνατότητα να προσδιορίσει το νέο μέσο ουσιαστικά εξασφάλισε τον πολιτιστικό και πνευματικό έλεγχό του. Το αποτέλεσμα αυτής της επιβολής της διανοητικής ηγεμονίας το έχουμε δει τα τελευταία δέκα χρόνια στις προσπάθειες των νεοαπελευθερωμένων και ανερχόμενων αγορών να εξομοιωθούν με τις χώρες της Δύσης υιοθετώντας πρότυπα και συνήθειες που αντικατοπτρίζουν την επιφάνεια των αποσταγμάτων της δυτικής κουλτούρας, έτσι όπως προβάλλονται από την ψυχαγωγική βιομηχανία. Μπορεί ο Μότσαρτ και η γραβιέρα να προέρχονται επίσης από τη Δύση, αλλά οι ορέξεις που καλλιεργούνται στη μάζα των επίδοξων προς εξευρωπαϊσμό τείνουν προς τη Μαντόνα και τα McDonald’s.
Το πνευματικό πραξικόπημα αφορά την κατανάλωση ιδεών όσο και την κατανάλωση προϊόντων. Ο «εκδημοκρατισμός» και ο «εκσυγχρονισμός» όσων δεν έχουν προσχωρήσει ακόμη στη Δύση αποσκοπεί στην αντικατάσταση ενός πλέγματος οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών αρχών με ένα άλλο σύστημα αξιών. Εννοιες όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι θρησκευτικές ελευθερίες, η ελευθερία έκφρασης, ακόμη και η ίδια η δημοκρατία έχουν μια διακριτή, αν και διακριτική, δυτική χρεία ­ κάτι το οποίο στην Ελλάδα γίνεται καταφανές κάθε φορά που το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ή ακόμη και μια μη κυβερνητική οργάνωση δημοσιεύει κάποια έκθεση για μειονότητες ή αντιρρησίες συνείδησης.
Υπό ευρεία έννοια, δημοκρατικό θεωρείται το πολιτικό σύστημα που υπακούει στη βούληση του λαού, αν και η ιστορία μάς έχει κάνει μάρτυρες διαφόρων διαστρεβλώσεων της έννοιας αυτής, όπως μας έδειξε το παράδειγμα των «Λαϊκών Δημοκρατιών» του λεγόμενου πρώην σοβιετικού μπλοκ. Κοινός παρονομαστής στην άσκηση ή μη μιας δημοκρατικής διακυβέρνησης είναι ο βαθμός στον οποίο επιτρέπεται η ελεύθερη επικοινωνία μεταξύ των πολιτών. Από τις πρώτες πράξεις ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος είναι να καταλάβει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ώστε να περιορίζει και να ελέγχει τη διακίνηση της πληροφορίας, κυρίως στο εσωτερικό της περιοχής που εξουσιάζει. (Δεν είναι τυχαίο ότι, παρ’ όλη την προηγμένη στρατιωτική τεχνολογία που διέθετε, η Σοβιετική Ενωση ήταν φαινομενικά ανίκανη να στήσει ένα απλό δίκτυο τηλεφωνίας.) Αντίστοιχα, κάθε κίνημα που εναντιώνεται σε ένα δικτατορικό καθεστώς προσπαθεί να διοχετεύσει το αντιστασιακό του μήνυμα σε όσο περισσότερους ανθρώπους γίνεται, για παράδειγμα εκπέμποντας από έναν πειρατικό σταθμό, όπως έκαναν το 1973 οι φοιτητές του Πολυτεχνείου στην εξέγερση κατά της χούντας. Ακόμη και στα δημοκρατικά πολιτεύματα όποιος ελέγχει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ασκεί και έναν βαθμό εξουσίας καθώς δεν έχει μόνο τη δυνατότητα να ρυθμίσει τη ροή της πληροφορίας αλλά και να τη σταθμίσει.
Αντισταθμιστικός παράγοντας στον ιδιοκτησιακό έλεγχο των μέσων ενημέρωσης και επικοινωνίας φέρεται πως είναι το Διαδίκτυο. Οι πιο ρομαντικοί εξ αυτών που υποδέχθηκαν το νέο μέσο ως σωτήριο και όχι ως συμφορά πιστεύουν ότι με την ψηφιακή επανάσταση επέρχεται η πλήρης απελευθέρωση των σκλάβων της επικοινωνίας. Το Διαδίκτυο, ισχυρίζονται, θα αναδείξει όλο το μεγαλείο της δημοκρατίας: η νέα χιλιετία έχει σημάνει την πλήρη ελευθερία στην πληροφόρηση καθώς χάρη στο Internet ο καθένας με πρόσβαση έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να αναζητεί όποιες πληροφορίες θέλει αλλά και να τις διοχετεύει.
Οι αριθμοί σε αυτή την περίπτωση συνηγορούν υπέρ των ρομαντικών. Ηδη υπάρχουν δηλωμένα περίπου 20 εκατομμύρια ονόματα τομέα (αν είναι ενεργά μόνο τα μισά, η αναλογία είναι ένας δικτυακός τόπος ανά 36 χρήστες) και τουλάχιστον 1.060.000.000 ιστοσελίδες σε διάφορες γλώσσες και από διάφορες πηγές προέλευσης. Η πρόσβαση στο Διαδίκτυο, υπογραμμίζουν οι ρομαντικοί, ισοδυναμεί με τον εκδημοκρατισμό της μάθησης γιατί παρέχει πρόσβαση σε εκατοντάδες πηγές πληροφοριών ­ λεξικά, εγκυκλοπαίδειες, δημοσιεύματα. Ωραίος συλλογισμός αλλά το Διαδίκτυο είναι πολύτιμο ως εργαλείο αυτοδιδασκαλίας και όχι επίσημης παιδείας καθώς ως μέσο δεν πρόκειται από μόνο του να αποκτήσει ποτέ τη νομιμότητα του εκπαιδευτικού φορέα.
Σύμφωνα με τους ρομαντικούς, ένα άλλο δημοκρατικό χαρακτηριστικό του Διαδικτύου είναι η δυνατότητα που προσφέρει σε οποιονδήποτε χρήστη να δημοσιεύει τις απόψεις του είτε φτιάχνοντας μια δική του ιστοσελίδα ή δικτυακό τόπο είτε εκφράζοντάς τες μέσα από κάποιο φόρουμ ή αίθουσα συζητήσεων. Η πληθώρα των ιστοσελίδων σίγουρα αποδεικνύει ότι οι κυβερνοπολίτες έχουν αδράξει την ευκαιρία που τους δίνεται από το Διαδίκτυο. Βέβαια μια τέτοια προσέγγιση δεν εξετάζει το πόσοι έχουν διαβάσει τις απόψεις που εκθέτει ένας χρήστης σε μια ιστοσελίδα. Ποιο είναι το ζητούμενο στη δημοκρατία: απλώς να εκφράσω τη γνώμη μου ή να τη μοιραστώ με άλλους;
Οι ρομαντικοί του Διαδικτύου προσθέτουν ότι ποτέ άλλοτε στην ιστορία δεν δινόταν στον πολίτη η ευκαιρία να εκφράσει τη γνώμη του για τόσο πολλά ζητήματα όσο σήμερα χάρη στα δημοψηφίσματα που διεξάγουν οι δικτυακοί τόποι για κρίσιμα θέματα, όπως η αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες, η πετρελαϊκή κρίση και ο γάμος του Μπραντ Πιτ. Και τι με αυτό; Στις περισσότερες δημοκρατικές χώρες ο καθένας έχει τη δυνατότητα να λέει το μακρύ του και το κοντό του, αν και σε μικρότερη εμβέλεια. Αυτό είναι η δημοκρατία ­ ή μήπως είναι μια ψευδής αίσθηση της δημοκρατίας; Τι καταγράφουν οι διαδικτυακές σφυγμομετρήσεις εκτός από τις διαθέσεις σε μια συγκεκριμένη στιγμή κάποιων ατόμων που έτυχε να επισκεφθούν τον δικτυακό τόπο; Προκαλούν διάλογο; Συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός κοινού πλαισίου για ένα συγκεκριμένο θέμα;
Το Διαδίκτυο έχει κατηγορηθεί ότι οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση. Από τις πιο πρόσφατες έρευνες που προειδοποιούν για τον κίνδυνο της κοινωνικής απομόνωσης είναι μια μελέτη που διεξήχθη πέρυσι από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα της έρευνας οι καθηγητές Νόρμαν Νάι και Λατς Ερμπρινγκ ισχυρίστηκαν ότι το Internet είναι η έσχατη απομονωτική τεχνολογία καθώς μειώνει την κοινωνική συμμετοχή ακόμη περισσότερο από ό,τι η τηλεόραση. Η έρευνα προκάλεσε σάλο στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου πολλοί έσπευσαν να υπερασπιστούν το Διαδίκτυο επισημαίνοντας πως χάρη στην επικοινωνιακή άνεση που προσφέρει όχι μόνο έχουν αποκατασταθεί σχέσεις μεταξύ φίλων αλλά έχουν αναπτυχθεί πολλές νέες γνωριμίες και επαφές. Αποδεικτικά στοιχεία: η ένταση και η συναισθηματική φόρτιση των συμμετοχών σε διαδικτυακά fora και η επιτυχία δικτυακών τόπων όπως του eOpinions. com ­ στον οποίο οι χρήστες εκφράζουν τις απόψεις τους πάνω σε θέματα ή προϊόντα και στη συνέχεια κρίνονται με βάση το πόσοι άλλοι χρήστες συμφωνούν με τη γνώμη τους ­, του about. com καθώς και του δημοφιλούς δικτυακού τόπου κινηματογραφόφιλων Internet Movie Database (imdb. com).
Αναμφισβήτητα το Διαδίκτυο είναι ένα μέσο επικοινωνίας μεγάλης κλίμακας με σχετικά χαμηλό κόστος από την πλευρά του χρήστη. Δεν είναι λίγο για κάποιον που μένει σε ένα νησί άγονης γραμμής να μπορεί να εκτελεί τραπεζικές συναλλαγές, να εργάζεται, να ενημερώνεται, μέσω Διαδικτύου πάντα, με τις ίδιες συνθήκες που εκτελεί τραπεζικές συναλλαγές, εργάζεται και ενημερώνεται ένας κάτοικος μιας μεγαλούπολης. Δεν είναι λίγο για μια καταπιεσμένη πολιτική ομάδα να μπορεί να έχει άμεση πρόσβαση σε ανθρωπιστικούς φορείς και να μπορεί να περιγράφει την κατάσταση που επικρατεί σε μια χώρα. Δεν είναι λίγο για μια γυναίκα στην Ελλάδα να μπορεί να βλέπει, σε αληθινό χρόνο, το εγγόνι της στον Καναδά να κάνει τα πρώτα του βήματα. Από την άλλη το Διαδίκτυο επιφέρει ριζικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε και με ποιους επικοινωνούμε ­ κάτι εξίσου σημαντικό με τη δυνατότητα επικοινωνίας.
Πίσω από την επιτυχία του Internet μπορούμε να δούμε πώς η εικονική πραγματικότητα αντικατοπτρίζει τον φυσικό κόσμο. Βασικό στοιχείο είναι οι διαδικτυακές κοινότητες ­ ομάδες ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα και κοινές ενασχολήσεις. Αλλά εκεί που διαφέρουν οι διαδικτυακές κοινότητες από τις φυσικές είναι στη σύνθεσή τους. Μια φυσική κοινότητα αποτελείται από άτομα τα οποία μοιράζονται ένα ή περισσότερα στοιχεία ­ συχνά εξωτερικά ή περιστασιακά ­ δίχως τα άτομα-χρήστες να είναι ομοιογενή. Ενα παράδειγμα είναι οι κάτοικοι μιας πολυκατοικίας ή οι υπάλληλοι μιας εταιρείας ή τα μέλη μιας φιλανθρωπικής οργάνωσης ή ακόμη και οι ομοφυλόφιλοι. Σε αυτές τις περιπτώσεις η «κοινότητα» δημιουργείται γύρω από το κοινό στοιχείο, το οποίο απλώς περιβάλλει τα μέλη της χωρίς απαραίτητα να τα προσδιορίζει. Στις εικονικές κοινότητες συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: μια ομάδα όχι μόνο δημιουργείται γύρω από ένα κοινό στοιχείο αλλά και προσδιορίζεται από αυτό, λειτουργώντας ουσιαστικά σε ένα κοινωνικό κενό. Με αυτόν τον τρόπο αφαιρείται από τις κοινότητες η ανάγκη για τη διαμόρφωση συνοχής, είτε αυτό αφορά τη διακόσμηση των κοινόχρηστων χώρων μιας πολυκατοικίας, την απόφαση να κατεβούν σε απεργία, την οργάνωση μιας ενημερωτικής εκστρατείας ή την προώθηση μιας νομοθετικής ρύθμισης. Με αυτή την έννοια το Διαδίκτυο δεν οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση αλλά ίσως σε κάτι πιο επικίνδυνο: στην κοινωνική αποστασιοποίηση και στην ομαδοποίηση γύρω από μεμονωμένα χαρακτηριστικά.
Η ύπαρξη μηχανισμών για τη δημιουργία κοινωνικής συνοχής είναι θεμελιώδης για τη δημοκρατία. Η δημοκρατία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επικοινωνία, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η επικοινωνία από μόνη της συνιστά τη δημοκρατία. Το Διαδίκτυο μπορεί να αποτελεί το αντίβαρο στον έλεγχο των μέσων επικοινωνίας και ενημέρωσης. Ποιος όμως έχει τον πνευματικό έλεγχο του Διαδικτύου; Ποιος προσδιορίζει τη χρήση και την εξέλιξη του μέσου;

Η ραγδαία ανάπτυξη του Internet κατά την τελευταία διετία αφορά την εμπορευματοποίηση του μέσου πολύ περισσότερο από ό,τι την επικοινωνία, που από ανθρώπινη ανάγκη τείνει ολοένα να γίνει και αυτή εμπορεύσιμη. Ετσι μέσα από την κατανάλωση ­ είτε σε υλικά αγαθά είτε σε πολιτιστικά ­ διαμορφώνονται νέες καταναλωτικές συνήθειες. Οι ευκολίες που παρέχει το Διαδίκτυο οδηγούν στην αδράνεια και στη διαμόρφωση μιας παθητικής συμπεριφοράς που εκδηλώνεται μέσα από ένα, δύο ή πέντε κλικ του ποντικιού. Μαθαίνουμε έτσι να εξαντλούμε τη δυνατότητα για αμφίδρομη επικοινωνία απλώς καταγράφοντας τις προτιμήσεις είτε για ένα προϊόν (ταινία δράσης, χωρίς αισθηματική πλοκή αλλά με διαφθορά στην αστυνομία), είτε για κάποιες πληροφορίες ή μια υπηρεσία (ειδήσεις για τον κλάδο ξυλείας αλλά μόνο στον Καναδά), είτε για κάποιες πολιτικές απόψεις (ναι στη δωρεάν παιδεία, όχι στην εναλλακτική θητεία για αντιρρησίες συνείδησης). Ισως η μεγαλύτερη πλάνη όσον αφορά το Διαδίκτυο είναι ότι το μέσο παρέχει στον χρήστη ό,τι θέλει, όποτε το θέλει και ­ χάρη σε ασύρματες και άλλες τεχνολογίες ­ όπου το θέλει. Η τάση προς την εξατομίκευση οδηγεί σε ένα άλλο είδος κοινωνικής απομόνωσης μέσα από τη δυνατότητα να βλέπουμε και να ακούμε μόνο αυτά που θέλουμε. Ετσι, ενώ υπό μια έννοια ο κόσμος διευρύνεται μέσα από την παγκοσμιοποίηση του εμπορίου, υπό μια άλλη συρρικνώνεται λόγω της τάσης προς τον ατομικισμό, με τον κίνδυνο μακροπρόθεσμα να μετατοπιστεί η έννοια της δημοκρατίας.

Η κυρία Νταϊάν Σούγκαρτ είναι δημοσιογράφος.