Το δικαίωμα της ζωής, είναι δικαίωμα του κάθε ανθρώπου. Το ότι ο άνθρωπος ζει, αναπνέει, περπατά, σκέφτεται, δημιουργεί παράλληλα υποχρεώσεις και δικαιώματα. Σε καμία περίπτωση, τα δικαιώματα των ανθρώπων, δεν είχαν ως κριτήριο την αρτιμέλεια, την όραση ή την ακοή τους.
Η ιστορία των αναπηριών είναι τόσο παλιά όσο και το ανθρώπινο είδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αρχαιότερη περίπτωση παιδιού με αναπηρίες, όπου ανακαλύφθηκε πριν από εκατό χρόνια ένας πάπυρος με οκτώ μίμους του Ηρώνδα. Ο τρίτος στη σειρά μίμος, ονομαζόμενος «Διδάσκαλος», όπου σε αυτόν περιγράφεται με ενάργεια ο βάρβαρος ξυλοδαρμός ενός μικρού μαθητή με αναπηρία, και συγκεκριμένα με μαθησιακές δυσκολίες, αντανακλά την πρόσφατη και σχετικά σύντομη ιστορία των υπηρεσιών πληροφόρησης για άτομα με αναπηρίες και την πρόσβασή τους σε βιβλιοθήκες – κέντρα πληροφόρησης.

Ένας από τους καταλυτικότερους παράγοντες ανάπτυξης υπηρεσιών βιβλιοθηκών για ΑμεΑ είναι η νομοθεσία. Σύμφωνα με τον ν.1566/85 (ΦΕΚ167/85), άτομα με αναπηρία θεωρούνται τα πρόσωπα τα οποία λόγω οργανικών, ψυχικών ή κοινωνικών αιτιών παρουσιάζουν καθυστερήσεις, αναπηρίες ή διαταραχές στη γενικότερη ψυχοσωματική κατάσταση ή στις επιμέρους λειτουργίες τους και σε βαθμό που δυσκολεύεται ή παρεμποδίζεται σοβαρά η παρακολούθηση της γενικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης, η δυνατότητα ένταξής τους στην παραγωγική διαδικασία και η αλληλοαποδοχή τους με το κοινωνικό σύνολο. Τα ΑμεΑ περιλαμβάνουν άτομα:

1. Τυφλά και όσοι παρουσιάζουν σοβαρές διαταραχές στην όραση.
2. Κωφά και βαρήκοα.
3. Με κινητικές διαταραχές.
4. Με νοητική καθυστέρηση και μαθησιακές δυσκολίες (δυσλεξία, διαταραχή λόγου κ.ά.) ή είναι γενικότερα δυσπροσάρμοστοι.
5. Όσα πάσχουν από ψυχικές νόσους και συναισθηματικές αναστολές.
6. Επιληπτικά / Χανσενικά (λεπροί) άτομα.
7. Με μακρόχρονες ασθένειες που απαιτούν θεραπεία και παραμονή σε νοσηλευτικά ιδρύματα, κλινικές ή πρεβεντόρια (αναρρωτήρια προφυματικών).
8. Με διαταραχές προσωπικότητας από οποιαδήποτε άλλη αιτία.

Τα άτομα με ειδικές ανάγκες φέρουν χαρακτηριστικά πληροφοριακής φτώχειας και ψηφιακού αποκλεισμού. Πρέπει όμως η λειτουργική αναπηρία τους να πάψει να συνεπάγεται και την πληροφοριακή τους αναπηρία. Οι πληροφοριακές ανάγκες των ατόμων με ειδικές ανάγκες δε διαφέρουν από αυτές των αρτιμελών, το μόνο που διαφέρει είναι τα μέσα με τα οποία λαμβάνουν και μεταδίδουν την πληροφορία. Παρόλα αυτά η σχέση των βιβλιοθηκών – κέντρων πληροφόρησης και των ΑμεΑ εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται προβληματική, αφού τα άτομα με ειδικές ανάγκες υπο-εκπροσωπούνται και υπο-εξυπηρετούνται στο χώρο των βιβλιοθηκών. Δε γνωρίζουν τα δικαιώματά τους ως χρήστες μιας βιβλιοθήκης, νιώθουν ανασφαλείς και φοβισμένοι κατά τις πρώτες τους επισκέψεις στους χώρους μιας βιβλιοθήκης και γενικά τις θεωρούν ως πηγή φόβου. Αλλά και η βιβλιοθήκη από την πλευρά της, προκαλεί αυτό το συναίσθημα αφού οι χώροι της (στενοί διάδρομοι, ψηλά ράφια, πολλές σκάλες, ελλείψεις σε υποστηρικτικές τεχνολογίες) καθιστούν δύσκολη την πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες σε αυτές.

Ο Κανονισμός Λειτουργίας Βιβλιοθηκών (Υ.Α. 830/2003) προβλέπει την ίση και ελεύθερη πρόσβαση των ΑμεΑ στην πληροφορία, σε αρχεία και σε βιβλιοθήκες. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού τονίζεται ότι η βιβλιοθήκη οφείλει να παρέχει ειδικές υπηρεσίες και υλικό σε όσους χρήστες αδυνατούν να χρησιμοποιήσουν τις συνήθεις υπηρεσίες και το υπάρχον υλικό της βιβλιοθήκης. Στο άρθρο 4 παρ. 8, υπό τον τίτλο «υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες», προβλέπεται αρχικά ότι η βιβλιοθήκη παρέχει ισότιμα υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό η βιβλιοθήκη καταβάλλει προσπάθειες ώστε να επεκταθούν οι δραστηριότητές της προκειμένου να καλύπτονται οι ειδικές ομάδες της κοινότητας που υστερούν λόγω αναπηριών, ηλικίας και υγείας. Οι υπηρεσίες αυτές περιλαμβάνουν: υπηρεσίες σε άτομα με προβλήματα όρασης, εξασφάλιση πρόσβασης ατόμων με κινητικές αναπηρίες σε όλες τις βιβλιοθήκες, συνεργασία μεταξύ φορέων που προσφέρουν υπηρεσίες στις ειδικές αυτές ομάδες του πληθυσμού, οργάνωση ενημερωτικών ή άλλων εκδηλώσεων στους χώρους της βιβλιοθήκης, εμπλουτισμό των συλλογών κάθε βιβλιοθήκης προς εξυπηρέτηση των ατόμων που παρέχουν φροντίδα στα άτομα με ειδικές ανάγκες, διασφάλιση του υλικού των βιβλιοθηκών από την οποιαδήποτε ένταξη προσβλητικού περιεχομένου προς τα ΑμεΑ, ενίσχυση του υλικού της βιβλιοθήκης που σκοπό έχει την ομαλότερη ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες στο κοινωνικό γίγνεσθαι, δυνατότητα ταχυδρομικής αποστολής ή ανάθεσης σε εθελοντές του ζητούμενου υλικού σε άτομα που δεν έχουν δυνατότητα επίσκεψης στο χώρο της βιβλιοθήκης. Επιπλέον, προβλέπεται η εξασφάλιση ψηφιακού υλικού προσβάσιμο σε αναγνώστες με προβλήματα όρασης ακολουθώντας τις «Αρχές για τη δημιουργία και παραγωγή για προσβάσιμα βιβλία και υλικό» της διεθνούς κοινοπραξίας για το πρότυπο του ψηφιακού φωνητικού βιβλίου (π.χ. Daisy).
Πρέπει να γίνει αντιληπτό απ’ όλους πως η βιβλιοθήκη παίζει καταλυτικό ρόλο στην όσο το δυνατόν ομαλότερη κοινωνικοποίηση των ατόμων αυτών και την ελαχιστοποίηση των εμποδίων στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους.

Η ίση και ελεύθερη πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες προβλέπεται διεθνώς από διάφορα νομοθετήματα όπως: Americans with Disabilities Act ADA 1990, Disability Discrimination Act DDA 1995, Section 508 of Rehabilitation Act 1998, Special Education Needs & Disability Act SENDA 2001 κ.ά. Αλλά και εκτός από ειδικούς νόμους που προβλέπουν αυτή την ελεύθερη και ίση πρόσβαση, οι ενώσεις βιβλιοθηκών ανά τον κόσμο έχουν υιοθετήσει συγκεκριμένες πολιτικές και αρχές λειτουργίας, που στόχο έχουν την προστασία των ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Ωστόσο, χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς το γεγονός ότι οι βιβλιοθήκες δεν έχουν εμπειρία στις υποστηρικτικές τεχνολογίες. Και δια του λόγου το ασφαλές, αδυνατούν να προσφέρουν σημαντική βοήθεια στα άτομα με ειδικές ανάγκες και να λύσουν το πρόβλημα της περιορισμένης πρόσβασης στους χώρους της. Αξιόλογο παράδειγμα αποτελεί η αναπηρία των άνω άκρων, καθώς χρειάζεται κανείς την απρόσκοπτη χρήση αυτών, είτε για να κρατήσει ένα βιβλίο, είτε για να εργαστεί στον υπολογιστή. Και πράγματι, υπάρχουν υποστηρικτικές τεχνολογίες που μπορούν να επιλύσουν αρκετά από αυτά τα συνήθη προβλήματα που ταλανίζουν ένα μεγάλο μέρος της κοινότητας μας. Παραδείγματι, ειδικοί διακόπτες για τον υπολογιστή, με μεγάλη επιφάνεια επαφής διευκολύνουν τη χρήση του ασκώντας πίεση από άκρα δίχως τη χρήση δαχτύλων. Εναλλακτικά, υπάρχουν διακόπτες ποδιού, όταν η χρήση των άνω άκρων είναι ιδιαίτερα περιορισμένη ακόμα και αδύνατη. Στη θέση του γνωστού «ποντικιού» (mouse), ο χρήστης με ειδικές ανάγκες μπορεί να χρησιμοποιήσει ειδικό ποντίκι ποδιού, ή ειδικό χειριστήριο χειρός (joystick), το οποίο λειτουργεί με τη χρήση γροθιάς ή ακόμα και τη χρήση ιχνόσφαιρας (trackball), ένα άλλο είδος ποντικιού που λειτουργεί με ολόκληρη την παλάμη του χεριού.

Ο υπολογιστής μπορεί, άλλωστε, να λειτουργήσει και με τη χρήση του κεφαλιού μόνο, όταν π.χ. λόγω παράλυσης δεν υπάρχει χρήση άκρων. Το πρόβλημα όμως με όλες αυτές τις νέες τεχνολογίες είναι το υψηλό κόστος αγοράς. Η ελληνική νομοθεσία, ωστόσο, δεν έχει προβλέψει ακόμα κάτι σχετικό με τη χρήση αυτών των τεχνολογιών υπέρ των ατόμων με αναπηρίες γι’ αυτό πολλές από τις ελληνικές βιβλιοθήκες αδυνατούν να προσφέρουν τις συγκεκριμένες υπηρεσίες λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων.

Εν κατακλείδι, επιχειρώντας να αναδείξουμε για ακόμη μία φορά τη σπουδαιότητα της πρόσβασης στη βιβλιοθήκη από όλες τις κατηγορίες ατόμων, αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια σημεία ώστε να δώσουν το επισφράγισμα της όλης προσπάθειας:

• η βιβλιοθήκη πρέπει να διαθέτει εξειδικευμένο προσωπικό και εθελοντές πρόθυμους να βοηθήσουν στην παραγωγή βιβλίων (έτσι ώστε να μπορεί να εκτελεί και το ρόλο του παραγωγού – εκδότη),
• να συμπεριλάβει στον ήδη υπάρχον κατάλογο ή να δημιουργήσει έναν ξεχωριστό υλικό σχετικά με αναπηρίες με σκοπό να απαλειφθεί η διάκριση της διαφορετικότητας και να ενταχθεί η ενσωμάτωση όλων σε μία βιβλιοθήκη,
• και τέλος, να διαθέτει ειδικούς χώρους φιλοξενίας και υποδοχής ατόμων με ειδικές ανάγκες.

Θέλοντας όμως να αναδείξουμε τις θετικές πτυχές των αξιόλογων προσπαθειών των τελευταίων χρόνων, αξίζει να αναφερθεί ότι οι συνθήκες άρχισαν να βελτιώνονται, οι βιβλιοθηκονόμοι να ενημερώνονται για άτομα με αναπηρίες και οι βιβλιοθήκες να ανοίγουν σιγά σιγά τις πόρτες τους σ’ αυτούς τους χρήστες. Βιβλιοθήκες που άρχισαν να εμφανίζουν τέτοια δείγματα είναι: η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Μακεδονίας, η βιβλιοθήκη του Α.Τ.Ε.Ι. Θεσσαλονίκης, η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Θεσσαλίας, η δημοτική βιβλιοθήκη Χαϊδαρίου, η βιβλιοθήκη του κολλεγίου Αθηνών, η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Αθηνών, η βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Κρήτης, η βιβλιοθήκη του Α.Τ.Ε.Ι. Σερρών.

Ας ελπίσουμε ότι το θετικό έναυσμα των παραπάνω βιβλιοθηκών για υιοθέτηση υποστηρικτικών τεχνολογιών για ΑμεΑ θα ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες βιβλιοθήκες της χώρας και θα ενσωματώσουν στις προσφερόμενες υπηρεσίες τους υπηρεσίες προς όλους τους χρήστες. Ώστε να γίνει ευρέως γνωστό, ότι η πληροφόρηση των ατόμων με ειδικές ανάγκες και η ελεύθερη πρόσβασή τους σε βιβλιοθήκες – κέντρα πληροφόρησης αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα και συνάμα υποχρέωση της πολιτείας και όχι φιλανθρωπία.

Βιβλιογραφία

Applin, M.B., 1999, Instructional services for students with disabilities, Journal of Academic Librarianship, 25 (2), pp. 139 – 141.
DeCandido, G.A., 1999, Service to users with disabilities, Transforming libraries.
Irvall B., and G.S Nielsen, 2005, Access to libraries for persons with disabilities, IFLA Professional Reports, no. 89.
Pinder, C., 2005, Customers with disabilities: the academic library response, Library review 54 (8), pp. 464 – 471.
Wilhelmus, D., 1996, Perspectives on the Americans with the disabilities act: accessibility of academic libraries to visually impaired patrons, The Journal of Academic Librarianship 221, pp. 366 – 370.
Ζαχαρογέωργας, Γ., 1997, Ο ρόλος της σύγχρονης τεχνολογίας στην κοινωνική ένταξη ΑμεΑ και ιδιαίτερα τυφλών και μερικώς βλεπόντων, Νέα Παιδεία, 83, 143 – 152.
Ζερβός, Κ., 2006, Επαγγελματική εκπαίδευση – κατάρτιση των ατόμων με αναπηρία, Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 46, σ. 103 – 120.
Κουλικούρδη, Α., 2005, Ψηφιακές βιβλιοθήκες για άτομα με αναπηρίες (ΑμεΑ), Αθήνα, μεταπτυχιακή εργασία.
Κουτάντος, Δ., 2000, Ανάπηροι άνθρωποι ή ανάπηρη κοινωνία; Μια εναλλακτική, ολιστική, οικολογική προσέγγιση, Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 30, σ. 65 – 85.
Νόμος 1566/85 (ΦΕΚ167/85) Δομή και λειτουργία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και άλλες διατάξεις.
Στεφανίδης, Κ., 2006, Πρόσβαση των ατόμων με αναπηρία στην κοινωνία την πληροφορίας, Θέματα Αναπηρίας, 4, σ. 4 – 7.
www.daisy.org
www.disabled.gr

ΚΑΡΟΥΛΙΑ ΖΩΗ, Βιβλιοθηκονόμος