Η τρίτη μεγάλη συνάντηση του συλλόγου «Γυναίκες για να πουν, γυναίκες για να δράσουν» (Femmes pour le dire, femmes pour agir – FDFA) σε διάστημα μικρότερο του ενός έτους έλαβε χώρα στις 5 Μάρτη, στο κατάμεστο αμφιθέατρο Rossini του Δημαρχείου του 9ου διαμερίσματος στο Παρίσι. Το θέμα, σε συνέχεια με το συνέδριο του περσινού Ιούνη για την βία κατά των γυναικών με αναπηρία, ήταν ο αυτοσεβασμός και το βλέμμα του άλλου.
Σε αντίθεση όμως με την ημερίδα του περασμένου Οκτώβρη για τους και τις συγγραφείς με αναπηρία, αυτή τη φορά το λόγο είχαν κυρίως οι ειδικοί. Όχι τόσο από την άποψη της διάρκειας των παρεμβάσεών τους, όσο κυρίως από τον τρόπο με τον οποίο ο επιστημονικός λόγος είναι σε θέση να οριοθετεί μια συζήτηση μέσα από τα λεκτικά και εννοιολογικά σχήματα που διαθέτει. Η θεματική, ευρεία και πολύπλοκη, αποτελεί αντικείμενο μεγάλης διάμαχης παρά τις επιμέρους συμφωνίες που μπορεί να παρουσιάζουν οι διαφορετικές επιστημονικές προσεγγίσεις. Και η διαφορετικότητα των προσεγγίσεων, όταν εγκλείεται αυστηρά στα εν λόγω σχήματα, μπορεί εύκολα να διολισθήσει σε μια υποκατάσταση του βιώματος και της εμπειρίας των άμεσα ενδιαφερόμενων.
Ένα άλλο και όχι λιγότερο σημαντικό θέμα που προέκυψε κατά τη γνώμη μας, αφορά στο εξής: ποιο είναι το σημείο διαφοροποίησης σε μια συζήτηση για τον αυτοσεβασμό και το βλέμμα του άλλου μεταξύ αναπηρίας και σωματικής ακεραιότητας; Αρκεί το γεγονός ότι ο επιστήμονας που εκφέρει μια άποψη τοποθετείται ως επαγγελματίας που εργάζεται πάνω σε ζητήματα που αφορούν στην αναπηρία για να αποδώσει στα συμπεράσματά του το χαρακτήρα της εγκυρότητας και της αλήθειας;
Η πρόεδρος του FDFA, Maudy Piot (που έχει τύφλωση), μέσα στο κοινό
Κι ενώ η παράθεση των αξιολογότατων ερευνητών υπόσχεται καταρχήν μια πλούσια συζήτηση μεταξύ διακριτών αλλά και συγγενών επιστημονικών αντικειμένων, το αποτέλεσμα είχε περισσότερο το χαρακτήρα μιας ασυγχρονίας. Ίσως γιατί η παράθεση δεν περιορίστηκε στα ονόματα των ερευνητών, αλλά χαρακτήρισε και τον τρόπο με τον οποίο κατατέθηκαν οι διαφορετικές απόψεις. Οι παρεμβάσεις, μένοντας αυστηρά στο εννοιολογικό πλαίσιο του κάθε επιστήμονικού αντικειμένου, δεν έδωσαν στο κοινό την αίσθηση μιας πραγματικής συζήτησης και ανταλλαγής μεταξύ των διαφορετικών προσεγγίσεων.
Σε γενικές γραμμές, το σύνολο των παρεμβάσεων συμφωνούσε στο ότι ο αυτοσεβασμός ως τρόπος να υπάρχει χτίζεται μέσα από την αγάπη του άλλου, κυρίως από την αγάπη των γονιών, αλλά και των οικείων, και ότι στη συνθήκη της αναπηρίας τα διακυβεύματα αυτής της σχέσης διαφοροποιούνται. Για τον καθηγητή φιλοσοφίας P. Ancet, ο αυτοσεβασμός περνάει από την αναγνώριση, και σε αυτό, εκτός από την πρωταρχική σχέση με τους γονείς, σημαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα πολιτειακά δικαιώματα και υποχρεώσεις όπως και ο κοινωνικός σεβασμός. Όμως, πέρα από τη χρήση κάποιων ιδιαίτερων όρων, ειδικά διαμορφωμένων για την περίσταση θα λέγαμε, για να περιγράψει την ψυχική διάσταση της συνθήκης της αναπηρίας, όπως το δίπολο αυτολύπηση-υπερεκτίμηση για να καταλήξει στην αποδοχή, το ερώτημα της διαφοροποίησης μεταξύ αναπηρίας και σωματικής ακεραιότητας παρέμεινε μετέωρο και περιορισμένο σε γενικόλογα σχήματα που κάνουν λόγο για μια κοινή προβληματική που εντείνεται μέσα στην και από τη συνθήκη της αναπηρίας. Αξίζει ίσως να σημειώσουμε πως σύμφωνα με τον Ancet, ο ψυχικός πόνος γύρω από την αναπηρία παρατηρείται στην πλειοψηφία αλλά όχι στο σύνολο των περιστατικών που έτυχαν των μελετών του.
Για την ψυχαναλύτρια Simone Korff Sausse ο αυτοσεβασμός χτίζεται πρωτίστως μέσα στη σχέση με τους γονείς, των οποίων το βλέμμα λειτουργεί σαν καθρέφτης, μέσα από το δίπολο περηφάνειας και ντροπής. Με ποια εικόνα θα ταυτιστεί το παιδί με αναπηρία στο βαθμό που νιώθει ότι η διαφορετικότητά του δεν είναι επιθυμητή και πώς οι γονείς θα ταυτιστούν με το παιδί τους; Κι εδώ βέβαια τίθεται το θέμα της διαφοροποίησης μεταξύ αναπηρίας και σωματικής ακεραιότητας, διότι για την ψυχαναλυτική θεωρία εν γένει στο γονιό υπάρχει πάντα ένα αίσθημα διάψευσης σε σχέση με αυτό που περίμενε με τον ερχομό του παιδιού του και σε σχέση με αυτό που το ίδιο είναι στην πραγματικότητα. Πρόκειται για τη διαφορά μεταξύ φαντασιακού και πραγματικού παιδιού και για ένα ασυνείδητο αίσθημα απογοήτευσης που συνοδεύει κάθε γέννηση και κάθε είσοδο στο ρόλο του γονιού. Και σε αυτή την περίπτωση είμαστε υποχρεωμένοι να ακολουθήσουμε το σχήμα της κοινής προβληματικής που εντείνεται με την αναπηρία.
Ένα ενδιαφέρον στοιχείο στην παρέμβαση της S. Korff Sausse ήταν αυτό του διπλού ρόλου της ντροπής, που από τη μια αποκλείει, δείχνει την απόρριψη, από την άλλη, παραδόξως, δείχνει την ύπαρξη του δεσμού και άρα του επιτρέπει να ξαναφτιαχτεί. Κατ’αυτή την έννοια, η ντροπή πέρα από μέρος του αποκλεισμού μπορεί να εκλειφθεί επίσης και ως μέρος των στρατηγικών που αναπτύσσουν τα υποκείμενα προκειμένου να τον αντιπαρέλθουν.
Γυναίκες με αναπηρία στο κοινό
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ήταν η παρέμβαση της ψυχοκοινωνιολόγου Chantal Lavigne στο επίκεντρο της οποίας βρέθηκε η αυτοεικόνα και ο αυτοσεβασμός μιας ομάδας νεαρών κωφών που αγωνίζονται ενάντια στις διακρίσεις. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα ήταν ότι οι νέοι αυτοί άνθρωποι διαφοροποιούνται ως προς το πώς βιώνουν την συνθήκη της αναπηρίας. Το βασικό ερώτημα της τοποθέτησης είχε να κάνει με το βλέμμα των επαγγελματιών που δουλεύουν με άτομα με αναπηρία, στη συγκεκριμένη περίπτωση με την ομάδα των νεαρών κωφών, και πώς αυτό επιδρά στην εικόνα που οι τελευταίοι έχουν για τον εαυτό τους. Κι ενώ σε πολλά σημεία επισημάνθηκε ο κίνδυνος του εξοβελισμού από τον λόγο του ειδικού της εμπειρίας τού άμεσα ενδιαφερόμενου υποκειμένου, η κριτική στρεφόμενη σχεδόν αποκλειστικά στους επαγγελματίες ψυχαναλυτικής εκπαίδευσης, μας άφησε εύλογα ερωτήματα. Διότι στο βαθμό που όλες οι προσεγγίσεις διατρέχουν τον κίνδυνο της υποκατάστασης, τί είναι αυτό που συνιστά την ψυχαναλυτική προσέγγιση που εργάζεται με τον λόγο του υποκειμένου πιο επικίνδυνη στο να τον καταπνίξει απ’ό,τι οι άλλες; Σε αυτό το πλαίσιο μας φάνηκε πως η παρέμβαση ήταν περισσότερο φορτισμένη από τη διαμάχη μεταξύ ψυχανάλυσης και ψυχοκοινωνιολογίας παρά από το ζήτημα της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών.
Ο H. J. Stiker δανειζόμενος ένα παράδειγμα από τον φιλόσοφο Norbert Elias, παρομοίασε το βλέμμα του άλλου με τον τρόπο που αντιμετωπίζουν οι παλιότεροι κάτοικοι μιας γειτονιάς τους «νεόφερτους». Θέλησε έτσι να συνδέσει τους αποκλεισμούς περισσότερο με προκαταλήψεις παρά με πραγματικές ρήξεις. Στην ίδια κατεύθυνση ανάφερε και τον γάλλο κοινωνιολόγο Michel Wieworka σύμφωνα με τον οποίο ο ρατσισμός μπορεί να εμφανίζεται στο πλαίσιο μιας φυλής και ενός έθνους, όπως και ο αποκλεισμός εκεί που δεν συντρέχουν απαραίτητα οικονομικοί λόγοι γι’ αυτόν.
Κλείνοντας, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι στη Γαλλία, σε αντίθεση με την Βρετανία, δεν υπάρχει ακαδημαϊκή παράδοση disability studies. Είναι ένας πρόσφατος κλάδος που είναι ακόμα υπό διαμόρφωση, γεγονός που, κατά τη γνώμη μας, δεν οφείλεται σε μια έλλειψη επιστημονικού ενδιαφέροντος. Αντίθετα, η ύπαρξη, για δεκαετίες, πραγματικών κοινωνικών δομών που λειτουργούσαν με καταρτισμένες και διεπιστημονικές ομάδες επαγγελματιών (αποτελούμενες συνήθως από γιατρούς, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς και νοσηλευτές) καθιστούσε ως χώρο διαπραγμάτευσης των ζητημάτων που προέκυπταν από το έργο περίθαλψης, υποστήριξης και συνοδείας των ατόμων με αναπηρία, ενηλίκων και παιδιών, τους ίδιους τους θεσμούς που το αναλάμβαναν. Παραδόξως, η μεταφορά της προβληματικής της αναπηρίας σε ακαδημαϊκό επίπεδο συμπίπτει με μια περίοδο αποδυνάμωσης των εν λόγω θεσμών και ιδιωτικοποίησης μιας σειράς υπηρεσιών που μπορεί εν μέρει να επιδοτούνται από το κράτος, αλλά που μετακυλίουν το οικονομικό και ψυχολογικό κόστος στην οικογένεια.
Πρόκειται για σχετικά πρόσφατες μεταρρυθμίσεις που αφορούν όλο το φάσμα των κοινωνικών υπηρεσιών και της υγείας, από τις δομές υποδοχής των βρεφονηπίων, τη συρρίκνωση των νοσοκομειακών μονάδων, την ψυχιατρική, τις ευπαθείς κοινωνικά ομάδες και τα άτομα με αναπηρία. Η αποκέντρωση των ιατρικών και κοινωνικών υπηρεσιών χωρίς πραγματική ενίσχυση άλλων εναλλακτικών μορφών που να υποκαθιστούν το έργο τους, δημιουργεί ένα μεγάλο έλλειμμα και στην κατάρτιση όσων εργάζονται σε αυτές.
Η εξατομίκευση που επιφέρουν οι πολιτικές τύπου «care» δεν επιτρέπει την ομαδική και διεπιστημονική προσέγγιση και διαχείρηση των προβλημάτων. Έτσι, ακόμα και αξιόλογες επιστημονικές προσπάθειες καταλήγουν σε παράλληλους μονόλογους, χωρίς πραγματική δυνατότητα σύνθεσης των διαφορετικών εργαλείων. Διότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ μιας έρευνας που επιτελείται πάνω σε ένα περιορισμένο δείγμα, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, και αυτής που επιτελείται στη διάρκεια, στα πλαίσια ενός θεσμού και σε καθημερινή επαφή με το σύνολο όσων λαμβάνουν τις υπηρεσίες του και άρα και της εμπειρίας που διαμορφώνουν από αυτές.
Και ξέρουμε πως η μάχη τόσο ενάντια στις προκαταλήψεις όσο και για τον αυτοσεβασμό κρίνεται πάντα στη διάρκεια κι όχι συγκυριακά.
31 Μαρτίου 2011
Έλσα Παπαγεωργίου
Κοινωνιολόγος, Υποψήφια διδάκτορας Φιλοσοφίας στο Université Paris 8
elsa.papageorgiou@gmail.com