Στις 26 Νοεμβρίου 2009, μια εβδομάδα πριν τη Διεθνή Ημέρα για τα Άτομα με Αναπηρία, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα κύρωσε την Συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία, που είχε υπογράψει τον Μάρτιο του 2007.
Τί σημαίνει αυτό για τον Έλληνα και την Ελληνίδα με αναπηρία; Αλλάζει κάτι με τη θέσπιση συνθηκών στις πραγματικές ζωές των ανθρώπων; Αντίστοιχα υπάρχει το εξής ερώτημα για τους πιο δύσπιστους: γιατί χρειάστηκε τόσα χρόνια να υπάρξει κοινή συναίνεση για την εφαρμογή των δικαιωμάτων των ανθρώπων με αναπηρία; Και γιατί η Ελλάδα, μαζί με αρκετές άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, δεν έχουν ακόμα κυρώσει την Συνθήκη, αν πρόκειται απλά για ωραία λόγια χωρίς επίπτωση;
Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η προστασία τους, όσο αυτονόητα είναι, αποτελούν συγχρόνως προϊόν συλλογικής συνείδησης και πολιτικής πράξης. Στην πραγματικότητα, η εκπλήρωση των δικαιωμάτων είναι πάντα υπό διεκδίκηση και υπό διαπραγμάτευση. Επίσημα και λιγότερο επίσημα εργαλεία, όπως οι νομοθεσίες, οι διακηρύξεις, οι συνθήκες ή οι ημέρες αφιερωμένες σε δικαιώματα, αποτελούν ενδείξεις ωρίμανσης της αναγνώρισης συγκεκριμένων ζητημάτων και πολλές φορές σηματοδοτούν ή δίνουν την αφορμή για την αλλαγή κοινωνικών ιδεολογιών και συνθηκών – με προϋπόθεση πάντα την έμπρακτη συναίνεση και δέσμευση σε συλλογικό και πολιτικό επίπεδο.
Αξίζει επομένως να δώσουμε σημασία (ως πολίτες και ως κράτος) στη δυνητικότητα της Συνθήκης των Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία ως εργαλείο ανάπτυξης πολιτικών για την άρση των διακρίσεων και την εφαρμογή της ίσης μεταχείρισης, όπως επίσης ως εργαλείο για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των πολιτικών για την αναπηρία.
Ιστορικά, η Συνθήκη των Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία αποτελεί την πρώτη παγκόσμια συνθήκη που αναφέρεται εξολοκλήρου και αποκλειστικά στους ανθρώπους με αναπηρία. Αποτελεί συγχρόνως την παγκόσμια συνθήκη με την αμεσότερη ανταπόκριση και είναι μάλιστα η πρώτη διεθνής συνθήκη που υπογράφει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Από τον Μάιο του 2008 που τέθηκε σε ισχύ (έπειτα από την 20η επικύρωσή της), η Συνθήκη των Η.Ε. έχει υπογραφεί από 143 χώρες παγκοσμίως, ενώ έχει κυρωθεί από 75 χώρες.
Η Συνθήκη ως εργαλείο ανάπτυξης πολιτικών
Η Συνθήκη των Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ανθρώπων με Αναπηρία δεσμεύει τα κράτη που την κυρώνουν όχι απλά στη διακήρυξη των δικαιωμάτων και των αξιών που την διέπουν, αλλά και στην ανάληψη των υποχρεώσεων που προϋποθέτουν την εφαρμογή τους και την προστασία τους. Με την κύρωση, τα κράτη αναλαμβάνουν το καθήκον για την αξιολόγηση, προσαρμογή, αλλαγή και δημιουργία πολιτικών σύμφωνα με τους στόχους της συνθήκης, καθώς και τη μετρήσιμη παρακολούθηση προόδου της χώρας προς την πραγματική -όχι απλά θεσμοθετημένη- ισότητα.
Το προαιρετικό πρωτόκολλο που συνοδεύει τη συνθήκη, εξοπλίζει την εφαρμογή της Συνθήκης σε εθνικό επίπεδο με μηχανισμούς που επιτρέπουν τόσο σε πολίτες να απευθύνονται στην αντίστοιχη Επιτροπή των Η.Ε σε περιπτώσεις παραβίασης δικαιωμάτων, όσο και στην Επιτροπή των Η.Ε. να αναλάβει την πρωτοβουλία διερεύνησης συστηματικών παραβιάσεων των δικαιωμάτων στα κράτη. Μέχρι τώρα, 87 χώρες έχουν υπογράψει το προαιρετικό πρωτόκολλο μαζί με τη Συνθήκη, ενώ 48 χώρες έχουν κυρώσει και το προαιρετικό πρωτόκολλο.
Από τα 50 άρθρα της Συνθήκης, τα 26 αναφέρονται αυτούσια σε βασικά δικαιώματα και στην ανάγκη λήψης μέτρων για την εκπλήρωση τους, σχετικά με την προσωπική ασφάλεια και την ισότητα ενώπιον του νόμου και της δικαιοσύνης, την ανεξάρτητη διαβίωση και την πρόσβαση σε προσωπική βοήθεια και σε ευρύ φάσμα κοινωνικών υπηρεσιών, τον σεβασμό της ιδιωτικής και της οικογενειακής ζωής, την ελευθερία έκφρασης, κίνησης και πρόσβασης σε κοινά αγαθά και υπηρεσίες, την απασχόληση, την εκπαίδευση, την υγεία και την αποκατάσταση, και τη συμμετοχή στην πολιτική και πολιτιστική ζωή.
Αξίζει να σημειωθεί, επιπλέον, ότι ανάμεσα στις υποχρεώσεις των κρατών (Άρθρο 4) τονίζεται και η προώθηση της έρευνας και ανάπτυξης στις υποστηρικτικές τεχνολογίες και τις τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας, με στόχο την προσαρμογή τεχνολογικών αγαθών ευρείας κατανάλωσης, τον σχεδιασμό προϊόντων και υπηρεσιών σύμφωνα με την αρχή της καθολικής πρόσβασης, και το χαμηλό κόστος των τεχνολογιών αποκατάστασης και υποστήριξης.
Τέλος, τα κράτη που κυρώνουν την Συνθήκη θα πρέπει να προνοούν για την προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων με αναπηρία κατά μήκος όλων των διαφορετικών πολιτικών, και όχι μόνο σε εξειδικευμένες πολιτικές για την αναπηρία.
Η Ουγγαρία, η πρώτη Ευρωπαϊκή χώρα (και η δεύτερη παγκοσμίως) που κύρωσε την Συνθήκη των Η.Ε. στις 20 Ιουλίου 2007, αποτελεί ένα παράδειγμα της ισχύος της Συνθήκης των Η.Ε. στη διαμόρφωση πολιτικών σε εθνικό επίπεδο, προσαρμόζοντας τον Αστικό Κώδικα της χώρας σύμφωνα με το άρθρο 12 της Συνθήκης των Η.Ε. περί ίσης αναγνώρισης ενώπιον του νόμου.
Μέχρι πρότινος, ο Αστικός Κώδικας της Ουγγαρίας επέβαλε σχεδόν αυτόματα τη δικαστική συμπαράσταση, με τη λογική ότι η αναπηρία καθεαυτή συνεπάγεται ανικανότητα δικαιοπραξίας. Η δικαστική συμπαράσταση ήταν ολοκληρωτική, χωρίς να υπάρχει καμία προστασία ως προς το δικαίωμα των ανθρώπων με αναπηρία να παίρνουν αποφάσεις σε διάφορες εκφάνσεις της ζωή τους.
Λαμβάνοντας υπόψη τη διάσταση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο Αστικός Κώδικας της Ουγγαρίας συμπεριέλαβε αρκετούς μηχανισμούς που προστατεύουν την αυτονομία και τη δυνατότητα επιλογής των ανθρώπων υπό δικαστική συμπαράσταση, όπως ακόμα και στη διαδικασία εξέτασης για την ανάγκη της δικαστικής συμπαράστασης.
Η ουσιαστική συμμετοχή μη-κυβερνητικών φορέων αναπηρίας στη διαβούλευση για την τροποποίηση του Αστικού Κώδικα της Ουγγαρίας ήταν κρίσιμη για την κατανόηση των νέων ορισμών και προσεγγίσεων της αναπηρίας, που είναι πρωταρχική προϋπόθεση για την επιτυχημένη τροποποίηση και εφαρμογή του νόμου.
Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, η κύρωση της Συνθήκης των Η.Ε. αναμένεται να αποτελέσει σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη στρατηγικών για την αναπηρία και μέτρο σύγκρισης προόδου, ενώ φέρνει πιο ψηλά στην ατζέντα την ενσωμάτωση της διάστασης της αναπηρίας κατά μήκος των οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών.
Ήδη το καινούριο Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Αναπηρία (2010-2020) διαμορφώνεται έτσι ώστε να δώσει κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή της Συνθήκης των Η.Ε. Το νέο Σχέδιο Δράσης για την Αναπηρία βρίσκεται αυτή τη στιγμή υπό δημόσια διαβούλευση στην ιστοσελίδα: http://ec.europa.eu/yourvoice/ipm/forms/dispatch?form=disabilitystrategy3
Η Συνθήκη ως εργαλείο παρακολούθησης προόδου
Συγχρόνως με τη διαμόρφωση κατάλληλων πολιτικών, η Συνθήκη των Η.Ε. σχεδιάστηκε και ως εργαλείο για την ανάπτυξη δεικτών προόδου από τα κράτη ως προς την εξασφάλιση και την προστασία των δικαιωμάτων των ανθρώπων με αναπηρία.
Συγκεκριμένα, το Άρθρο 31 αναφέρεται ρητά στη συλλογή στατιστικών στοιχείων και τη διεξαγωγή ερευνών με σκοπό να χρησιμοποιηθούν στη διαμόρφωση των πολιτικών για την εφαρμογή της Συνθήκης. Συγχρόνως, η συλλογή στοιχείων αποτελεί αντικειμενική βάση για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητάς τους και ανατροφοδοτεί την αναβάθμιση των πολιτικών και κατ’ επέκταση των πραγματικών συνθηκών ζωής.
Οι οδηγίες των Η.Ε. για την παρακολούθηση προόδου που μόλις πρόσφατα εκδόθηκαν, καλούν τα κράτη που έχουν κυρώσει την συνθήκη να δώσουν αναφορά για την πρόοδο στην εφαρμογή των στόχων της σύμβασης μέσα σε δυο χρόνια από την κύρωση. Οι απαιτήσεις δεν είναι καθόλου αμελητέες και προϋποθέτουν καλά οργανωμένους εθνικούς μηχανισμούς έρευνας. Ενδεικτικά, η αναφορά θα πρέπει να γίνει βάσει στατιστικών στοιχείων που αντιστοιχούν στα δικαιώματα της Συνθήκης, καταμερισμένα ανά φύλο, αναπηρία, ηλικία και οικονομική κατάσταση, για τα τελευταία 4 χρόνια.
Αντίστοιχα θα επηρεαστούν οι απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα Κράτη-Μέλη όσον αφορά στις αναφορές προόδου σε θέματα οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής. Ήδη από το 2008, η Απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (2008/C75/01) καλεί την ανάπτυξη συγκρίσιμων δεικτών και στόχων που αντιστοιχούν στην εφαρμογή της Συνθήκης των Η.Ε. για την αξιολόγηση της ένταξης των ανθρώπων με αναπηρία.
Η Συνθήκη των Η.Ε, όπως και οι πολιτικές της Ε.Ε. σε σχέση με την αναπηρία, δεν είναι θέμα ούτε επιβολής ούτε αερολογίας, αλλά θέμα συναίνεσης και προθυμίας να βελτιωθούν οι συνθήκες των ανθρώπων με αναπηρία.
Τα κράτη κρίνονται ως προς την πολιτική τους ωριμότητα, όπως επίσης και την ικανότητά τους να βάλουν την θεωρία στην πράξη. Η Συνθήκη των Η.Η. αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για τη διαμόρφωση πολιτικών με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των ανθρώπων με αναπηρία και συγχρόνως ένα εργαλείο που θα φέρει την κάθε χώρα σε άμεση σύγκριση με τις υπόλοιπες. Ας το χρησιμοποιήσουμε!
Ελένη Στρατή, Κοινωνιολόγος
Δεκέμβριος 2009