Στην κοινωνία μας, ο άνθρωπος αξιολογείται και η αξία του μετριέται, με βάση τη δυνατότητα ενεργητικής συμμετοχής στην παραγωγή και την οικονομική του αυτοδυναμία και ανεξαρτησία.

Η ύπαρξη κάποιου μειονεκτήματος, δημιουργεί εμπόδια στην ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην παραγωγική διαδικασία και τα κάνει μη ανταγωνίσιμα, σε σύγκριση με τα άλλα άτομα, που διαθέτουν περισσότερες φυσικές ικανότητες.
Η αδυναμία αυτή, υποχρεώνει το άτομο να εξαρτιέται από άλλα άτομα ή φορείς. Η οικονομική εξάρτηση, οδηγεί στη συνολική εξάρτηση και αυτή κάνει αναποτελεσματική κάθε προσπάθεια απελευθέρωσης και καταξίωσης.
Η κοινωνία μας, με την πλατιά έννοια, φρόντιζε και φροντίζει, να είναι πολύ σκληρή και να δείχνει το χειρότερο εαυτό της στα άτομα με ειδικές ανάγκες, ανεξάρτητα αν δεν έχουμε σήμερα “καιάδες”.

Σήμερα, έχουμε “λεπτούς τρόπους” και μιλάμε όλο και περισσότερο για “ευαισθητοποίηση, ενημέρωση, αλληλοαποδοχή, ένταξη…”, μιλάμε με λέξεις, που έχουν μεγάλο περιεχόμενο και μικρή ή καθόλου πρακτική αξία, αφού δεν αποτελούν σκοπούς, αλλά προσωπίδες, με τις οποίες η κοινωνία προβάλλει τις ενοχές της, για ό,τι δεν έκανε, για ό,τι θα μπορούσε να κάνει και για ό,τι πιθανότατα δε θα κάνει στο μέλλον, για τα άτομα με ειδικές ανάγκες.

Αυτή την πραγματικότητα, έρχεται “φαινομενικά” η Ειδική Αγωγή, να την αντιστρέψει, μια και είναι ο τομέας της εκπαίδευσης, που προνοεί μέτρα, μεθόδους και υλικά που χρειάζονται για την εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες.
Και μεις, “ξεχασμένοι ρομαντικοί”, που με επιλογή μας ή τυχαία βρεθήκαμε σ’ αυτό το χώρο, είμαστε ο Σίσυφος της σημερινής μυθολογίας, εργάτες της φαινομενικής πραγματικότητας, αγωνιστές για τον αγώνα και όχι για το αποτέλεσμα, ματαιοπονούντες τις περισσότερες φορές και αποσβεστήρες κραδασμών, ανάμεσα στις οικογένειες των ατόμων με ειδικές ανάγκες και στην πολιτεία, ανάμεσα στη μια και την άλλη πραγματικότητα, ανάμεσα στο θέλω και στο αλλά.
Εγραφα κάπου κάποτε: “…Είδα το χθες κι ερχόσουνα, είδα το σήμερα και πλησίαζες, είδα το αύριο κι είδα την αγωνία μου, είδα το αύριο κι ήταν το σήμερα…” Σ’ αυτό το σήμερα, του χθες και της αγωνίας, της μιας και της άλλης πραγματικότητας, θα προσπαθήσω να κάνω μια περιγραφή φαινομένων, που έχουν σχέση με το Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Βέροιας και ειδικότερα με το Ξυλουργικό του Εργαστήρι.
Γνωρίζετε ή θα έχετε ακούσει τουλάχιστον, πως στο σχολείο μας λειτουργούν και άλλα εργαστήρια, (πηλού, υφαντικής, οικιακής οικονομίας).
Απ’ τα φαινόμενα αυτά, θα προσπαθήσετε κι εσείς, όπως κι εγώ τόσα χρόνια, να βγάλετε τα συμπεράσματά σας, χωρίς αυτό βέβαια να είναι απαραίτητο.
Στο Σχολείο μας λοιπόν, αποδεχόμενοι την πρώτη πραγματικότητα και προσπαθώντας να την κάνουμε λιγότερο τραγική, κάνουμε μια προσπάθεια να δώσουμε περιεχόμενο στα λόγια του άρθρου 32 του νόμου 1566 του 85, που περιγράφει το σκοπό της Ειδικής Αγωγής και η οποία “…επιδιώκει ιδιαίτερα:
α. Την ολόπλευρη και αποτελεσματική ανάπτυξη και αξιοποίηση των δυνατοτήτων και ικανοτήτων τους
β. Την ένταξη στην παραγωγική διαδικασία και
γ. Την αλληλοαποδοχή με το κοινωνικό σύνολο… με την εφαρμογή ειδικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων…”,
όπου ο νόμος, χωρίς “να θέλει να το παραδεχτεί” επιτρέπει και τη λειτουργία εργαστηρίων στα Ειδικά Δημοτικά Σχολεία.
Η προσπάθειά μας, είναι τα πολλαπλά ερεθίσματα, όχι μόνο με το λόγο, αλλά και με την πράξη. Με την πρακτική άσκηση, σε πραγματικούς χώρους, με πραγματικές διαστάσεις, με πραγματικά χειροπιαστά αντικείμενα, που είναι τα εργαλεία και τα υλικά.
Ετσι είναι και το Ξυλουργικό Εργαστήρι. ‘Ενας πραγματικός χώρος, που μοιάζει πολύ μ’ αυτούς, που έχετε δει στην ελεύθερη αγορά εργασίας. ‘Εχει όλα τα εργαλεία, και όλα είναι διαθέσιμα “ανά πάσα στιγμή” εφόσον χρειάζονται. ‘Ολα χρησιμοποιούνται από τα παιδιά στο μέτρο των δυνατοτήτων τους.
Το καθένα εργαλείο χωριστά, αλλά και όλα μαζί αποτελούν ένα ξεχωριστό ερέθισμα. ‘Ενα δεύτερο, όταν βρεθούν στα χέρια των παιδιών, ένα τρίτο, όταν σκεφτούν να τα χρησιμοποιήσουν, ένα τέταρτο, όταν θα το κρατήσουν στα χέρια τους, ένα πέμπτο, όταν θα τα περιεργαστούν, θα παίξουν μαζί του και πολλαπλά όταν αρχίσουν τις προσπάθειες, να τα χρησιμοποιήσουν.
Πόσα θα είναι τα ερεθίσματα, όταν ένα εργαλείο το συνδυάσουν με κάποια υλικά ή με άλλα εργαλεία ή όταν θα έχουν κατασκευάσει κάτι, οτιδήποτε κι αν είναι, και θα μπορούν να πουν “το έφτιαξα μόνος μου”;
Φαντάζεστε πόσοι μπορούν να είναι αυτοί οι συνδυασμοί; Φαντάζεστε πόσα είναι τα ερεθίσματα και πόσα τα συναισθήματα, όταν μέσα στα χέρια τους και με τα χέρια τους, διάφορα μικροπράγματα μεταμορφώνονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα, σε παιγνίδια, σε μικρογραφίες χωριών και πόλεων, σπιτιών ή διαστημοπολοίων, σε πίνακες και σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης;
Μπορούν, όμως, τα παιδιά γενικά και ιδιαίτερα τα παιδιά με ειδικές ανάγκες και μάλιστα ηλικίας Δημοτικού Σχολείου, να παίξουν ή να δημιουργήσουν σε πραγματικό χώρο και με πραγματικά εργαλεία και υλικά; Δεν είναι επικίνδυνα τα σφυριά και τα πριόνια, τα καρφιά τα κατσαβίδια, τα τρυπάνια;…
Οι απαντήσεις είναι εδώ. Στα αντικείμενα, στις φωτογραφίες και στο video, που ακολουθεί (και για τα μεν και για τα δε).
Δεν είναι βέβαια στόχος, ούτε φιλοδοξία μας η προεπαγγεματική άσκηση, πολύ περισσότερο δε, δεν είναι η επαγγελματική κατάρτιση κι ας έχει το Εργαστήρι ανάλογες προδιαγραφές και δυνατότητες.
Είναι Εργαστήρι Αγωγής, λειτουργεί στα πλαίσια της αγωγής και έχει τις παραπάνω δυνατότητες, γιατί αγωγή δεν παρέχεται σίγουρα με απομιμήσεις (και γιατί κάποιοι βοήθησαν να γίνει βάζοντας εκτός από μεράκι και διάθεση και το χέρι στην τσέπη).

Τα παιδιά στο Ξυλουργικό Εργαστήρι:
1. Συνθέτουν ελεύθερα διάφορες κατασκευές. Διαλέγουν μόνα τους τα ξύλα που θα χρησιμοποιήσουν, αποφασίζουν για τον τρόπο της “συναρμολόγησης” -αν θα βάλουν καρφιά ή κόλλα- και τα βάφουν με χρώματα δικής τους επιλογής. Ο χρόνος που χρειάζονται για τέτοιες κατασκευές είναι μία ή δύο διδακτικές ώρες. Οι συνθέσεις αυτές ανεξάρτητα αν έχουν ή όχι πρακτική ή διακοσμητική αξία, για τα ίδια ή για τους μεγάλους, είναι κατά κανόνα έξυπνες και αποτελέσματα τρομερής δημιουργικής φαντασίας.
2. Φτιάχνουν συγκεκριμένες κατασκευές π.χ. κασετίνες για μικροπράγματα, σκαμνάκια και τραπεζάκια για κούκλες για τις οποίες τα ξύλα είναι εκ των προτέρων έτοιμα και πρέπει να ακολουθήσουν μια συγκεκριμένη διαδικασία για να φτάσουν στο αποτέλεσμα. Στις περιπτώσεις αυτές υπάρχει το δείγμα, το πρότυπο, το οποίο βλέπουν (για λίγο ή συνεχώς). Πριν αρχίσουν τη σύνθεση δείχνω τα βήματα, που πρέπει να ακολουθήσουν. ‘Οταν το αντικείμενο ολοκληρωθεί, αποφασίζουν αν θέλουν να το βάψουν και διαλέγουν τα χρώματα. Ολοκληρωμένα, ύστερα από δύο διδακτικές ώρες και περισσότερο, και αυτά, (όπως, και τις παραπάνω ελεύθερες συνθέσεις), τα παίρνουν στο σπίτι τους ή τα αφήνουν στο σχολείο.
3. Μερικά παιδιά, συνήθως σε συνεργασία ανά δύο, ασχολούνται με κατασκευές μεγάλες, πραγματικών διαστάσεων, όπως σκαμνάκια και καρεκλάκια, που γίνονται σε αρκετές διδακτικές ώρες.
4. Αρκετές φορές κάνουμε και ομαδικά έργα, όπου κάθε παιδί προσθέτει εκείνο που μπορεί.
Πριν το τέλος της διδακτικής ώρας, έχουν την υποχρέωση να καθαρίσουν και να τακτοποιήσουν τα εργαλεία, να καθαρίσουν τον πάγκο, να συμμαζέψουν γενικά το χώρο, ανεξάρτητα αν τα καταφέρνουν ή όχι (π.χ. το παιδί που έβαφε θα πλύνει το πινέλο, όταν δεν το χρειάζεται πλέον, χωρίς να έχει σημασία, αν θα καταφέρει πραγματικά να το καθαρίσει).
Είναι αυτονόητο ότι, όποιος κι αν είναι ο τρόπος που εργάζονται, βρίσκομαι συνεχώς δίπλα τους, επεμβαίνω όπου χρειάζεται, βοηθώ, συμβουλεύω, παρατηρώ, και παρακολουθώ κατά το δυνατόν διακριτικά, “με διπλά μάτια και αυτιά”, μια και τα διαθέσιμα αντικείμενα (εργαλεία και υλικά), είναι πάρα πολλά και η πιθανότητα μικροατυχήματος πάντα υπάρχει, χωρίς, αν αυτό συμβεί, να σημαίνει, πως υπήρχε πρόθεση.
Ας δούμε, όμως, τι συμβαίνει εφαρμόζοντας αυτές τις πρακτικές:
Τη στιγμή, που αποφασίζει ένα παιδί, να χρησιμοποιήσει ένα εργαλείο, για κάτι που θέλει να κάνει, προβληματίζεται για το ποιο θα είναι το εργαλείο, άρα είναι αναγκασμένο να το ψάξει ανάμεσα στα τόσα. Στη συνέχεια και αφού αποφασίσει π.χ. ότι είναι το σφυρί ψάχνει να το βρει, μόνο του ή μαζί μου. ‘Οταν το πάρει στα χέρια του γίνεται η πρώτη “ταύτιση” με το περίγραμμα του σφυριού -σχεδόν όλα τα εργαλεία έχουν περίγραμμα, και δίπλα ετικέτα, που λέει το όνομα τους – και το περίγραμμα είναι αυτό, που θα το βοηθήσει, να το αφήσει στη σωστή θέση, όταν δεν το χρειάζεται πλέον.
Ενα εργαλείο, όμως, από μόνο του, είναι ίσως παιγνίδι στα χέρια του παιδιού και δεν κάνει τίποτα παρά, ό,τι έχει το ίδιο στη φαντασία του. Χρειάζεται και δεύτερο εργαλείο ή υλικό, για να έχει το πρώτο, το ρόλο του. Το σφυρί χρειάζεται το καρφί και το καρφί πρέπει κάπου να καρφωθεί. Αναζητεί λοιπόν το καρφί. Βρίσκει τη θέση που είναι τα καρφιά, με υπόδειξη ή όχι και εκεί πρέπει πάλι να αναζητήσει εκείνο, που ταιριάζει. Στη συνέχεια αναζητεί το ξύλο και το βρίσκει και αυτό. Αν δεν πάρει το (περίπου) κατάλληλο καρφί, θα το διαπιστώσει πιθανότατα στην πράξη. Αν είναι μεγάλο μπορεί να καταστρέψει το ξύλο και αν είναι μικρό δε θα κάνει τη δουλειά του, οπότε θα αναζητήσει άλλο. Βλέπετε μέχρι στιγμής, ότι το παιδί χωρίς να είναι στις προθέσεις του, έχει κατακτήσει (ή μάλλον αρχίζει τώρα να κατακτά) εμπειρικά τρεις έννοιες, τρεις λέξεις, τρία αντικείμενα (σφυρί, καρφί, ξύλο) και ταυτόχρονα αρχίζει την επαφή του, με τις προμαθηματικές έννοιες (μέγεθος – θέση) και το σημαντικότερο, αφού κινείται προς όλες τις κατευθύνσεις μαθαίνει το χώρο (προσανατολισμός).
Χρησιμοποιώντας, τα παραπάνω, το παιδί κάνει “σφυρί, καρφί, ξύλο”, δηλαδή καρφώνει. ‘Εχει τώρα προσθέσει μια τέταρτη έννοια-λέξη στις προηγούμενες και μάλιστα πιο σύνθετη. Το ίδιο θα συμβεί και με άλλα εργαλεία και υλικά, (πριόνι, μπογιές, γυαλόχαρτο, λούστρα, κατσαβίδι, και ξεκαρφώνω, πριονίζω, βάφω, τρίβω, λουστράρω, βιδώνω – ξεβιδώνω). ‘Ετσι κάθε παιδί θα κατακτά εμπειρικά βέβαια και με το δικό του ρυθμό, νέες έννοιες και λέξεις και θα μπορεί να τις χρησιμοποιεί στον προφορικό του λόγο, (ίσως και στο γραπτό), που δε θα τις μάθαινε στην τάξη, απλά γιατί από την τάξη λείπει το “εμπειρικά”.
Εμπειρικά επίσης στην αρχή, αλλά και -ίσως αργότερα- θεωρητικά θα κατακτήσει:
1. Την αίσθηση του χώρου (πάνω στον πάγκο καρφώνει, κάτω από τον πάγκο θα βρει τα ξύλα – την κόλλα, απέναντι – δίπλα στο δάσκαλο στέκεται – εργάζεται – παρακολουθεί, πίσω από την κουρτίνα αφήνει το έργο, που δεν έχει τελειώσει, μέσα στο ντουλάπι θα βρει τα πινέλα – τις μπογιές…).
2. Τις διαστάσεις των αντικειμένων (για να φτιάξω το τραπεζάκι θέλω τέσσερα ξύλα τόσα, το δικό μου είναι μεγαλύτερο από το δικό σου, το σκαμνάκι είναι πιο κοντό από την καρέκλα, η ζωγραφιά είναι 30 εκ. από εδώ ή τόσο και 40 από κει ή τόσο και λίγο, άρα, τόσο θα πρέπει να είναι και τα ξύλα για το κάδρο…).
3. Τα σχήματα και τα στερεά (σαν αυτό -τετράγωνο, σαν εκείνο -τρίγωνο, σαν τη ρόδα -κύλινδρος – κύκλος…).
4. Τα χρώματα θα το βάψω σαν το θρανίο ή πράσινο, από πάνω θα βάψω με κόκκινο γιατί είναι στέγη, τις ρόδες μαύρες, τα φώτα κίτρινα…).
5. Τους αριθμούς (ένα πινέλο, τέσσερα πόδια, δυο φώτα, 20 εκατοστά…).
6. Λέξεις και φράσεις (σφιχτήρας, κατσαβίδι, τρυπάνι, βάφω με πινέλο, κόβω με πριόνι…) και
7. Για όσα μόλις έμαθαν να κρατούν μολύβι, το όνομά τους (σε όλα αρέσει, να βλέπουν το όνομά τους, σ’ αυτό που έχουν φτιάξει και όσα δεν μπορούν, ζητούν να το γράψω εγώ)…
Τις προσπάθειες των παιδιών, τις καταγράφω σε μια λίστα, τρεις φορές το χρόνο, αξιολογώντας τες με τριών βαθμών κλίμακα, για να παρακολουθώ την εξέλιξη τους και να γνωρίζω που βρίσκομαι. Να γνωρίζω πόσο το (αναλυτικό μου) πρόγραμμα (που δεν έχω) του εργαστηρίου, ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών ή στις δικές μου επιθυμίες, διαδικασία εξαιρετικά δύσκολη και χρονοβόρα.
Εχω προσέξει ότι, όσο πιο σύνθετη είναι η κατασκευή και όσο περισσότερες διδακτικές ώρες απαιτούνται για να τελειώσει, ώστε να καμαρώσει και να επιδείξει το δημιούργημά του, τόσο το ενδιαφέρον σταδιακά πέφτει, τόσο η διάθεση για εργασία λιγοστεύει, αν όμως ύστερα από βοήθεια και παρέμβαση δική μου, φτάσει στο τέλος, τότε “ποιος το πιάνει”, τότε και η γειτονιά ακόμα το μαθαίνει… Αντίθετα, το ενδιαφέρον και η διάθεση παραμένουν αμείωτα, όταν το έργο ολοκληρώνεται γρήγορα.
Εχω προσέξει ακόμα ότι, οι “μεγάλοι” στο σύνολο τους, μαζί και οι γονείς των παιδιών, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κρίνουν από το αποτέλεσμα και όχι από την προσπάθεια, θαυμάζοντας και αγοράζοντας από τη διαρκή έκθεση, που λειτουργεί στο σχολείο, κατασκευές που γι’ αυτούς έχουν αισθητική και πρακτική αξία.
Συμπερασματικά θα έλεγα, πως στο εργαστήρι, τα παιδιά δε μαθαίνουν την τέχνη του μαραγκού, ούτε βέβαια, να κόβουν με πριόνι ή να καρφώνουν με σφυρί. Μαθαίνουν τον τρόπο και τη διαδικασία της παραγωγής χωρίς να τους τα διδάξει κανείς.
Μαθαίνουν να κινούνται -κατά κανόνα εργάζονται όρθια- να κάθονται και να σηκώνονται, να μιλούν, να συζητούν, να βλέπουν, να ακούν το ραδιόφωνο και να τραγουδούν κάποια απ’ τα τραγούδια του, αλλά και να “χορεύουν”. Να παρακολουθούν το δάσκαλο ή το συμμαθητή τους, να καμαρώνουν να θαυμάζουν, να ζηλεύουν, να παίζουν, αλλά και να πειράζονται. Να προσέχουν τον εαυτό τους, τους άλλους και τα έργα τους. Να διακρίνουν, να συγκρίνουν, να μετρούν, να γράφουν, να θυμούνται.
Μαθαίνουν ακόμα να συνυπάρχουν και να συνεργάζονται, όσο και από όσα αυτό μπορεί να γίνει, με τα παιδιά του “κανονικού” σχολείου, του 8ου Δημ Σχ.Βέροιας, με το οποίο, μέχρι σήμερα έχουμε άριστη συνεργασία, όχι μόνο σε σχολικές γιορτές και άλλες εκδηλώσεις, αλλά και σε κοινά προγράμματα. Αρκετές φορές φιλοξενούμε παιδιά του, στα εργαστήρια, σαν ισότιμους συμμαθητές, και συχνά -αυτό σας παρακαλώ να το προσέξετε ιδιαίτερα – βλέπουμε και τις δικές τους “ειδικές ανάγκες”, που δεν είναι βέβαια δικές τους, αλλά του σημερινού σχολείου, του σχολείου των γνώσεων.
Στο εργαστήρι λοιπόν τα παιδιά μαθαίνουν να ζούν. Ελεύθερα και αβίαστα, χωρίς να νομίζουν πως, ” κάνουμε μάθημα”. ‘Ετσι, προχωρούν “στο δρόμο για την Ιθάκη”, γιατί “το φτάσιμον εκεί” είναι σκοπός τους. Είναι το τελικό αντικείμενο και είναι το δικό τους δημιούργημα, ολοκληρωμένο και χειροπιαστό. Είναι οι κάποιες, απ’ τις ελάχιστες, σταγόνες ευτυχίας της ζωής τους, αφού η ζωή τους, μετά το σχολείο, ξαναγίνεται χθες κι η ελπίδα, “η ελπίδα αυτή, που μας κρατάει”, δυστυχώς τρέφεται απ’ το μέλλον…

Παναγιώτης Παπαϊωάννου, Δάσκαλου στο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Βέροιας